Υπήρξε μεγάλη προσωπικότητα. Κάποιοι δεν το αντιλήφθηκαν αυτό, νωρίτερα. Τον είχαν τοποθετήσει στην άκρη. Γι’ αυτό και δεν συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στους Τρεις Ιεράρχες. Όμως, στο εξωτερικό, στα θεολογικά πράγματα εκτός Ελλάδος, ο Νύσσης βρίσκεται στη θέση του Ιωάννη Χρυσοστόμου. Οι Καππαδόκες είναι οι Τρεις Ιεράρχες. Αδικήθηκε, εκδιώχθηκε, παρεξηγήθηκε.
Γρηγόριος Νύσσης (10 Ιανουαρίου). Δεν είναι απλά ένας ακόμη Πατέρας της Εκκλησίας. Είναι ο ‘’Πατήρ των Πατέρων’’, όπως τον αποκάλεσε η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος (787). Πατέρας των πρώτων αιώνων (4ος αι.) με σπουδαία μόρφωση. Άπιαστος στη φιλοσοφία, είχε μελετήσει Πλάτωνα και τα άλλα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής. Αγαπούσε τη φιλοσοφία και αναδείχθηκε σαν ρήτορας. Δεν ήταν γνωστός σαν θεολόγος, σαν άνθρωπος της Εκκλησίας. Άργησε να βαφτιστεί, όπως και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας. Μα, ο Νύσσης ακόμη και σήμερα παραμένει γνωστός ως ο κατεξοχήν φιλόσοφος άγιος. Ε, λοιπόν αυτή τη φιλοσοφία ‘’πολέμησε’’ η Εκκλησία και ο ίδιος παρεξηγήθηκε.
Η αδερφή του αγία Μακρίνα, ο αδερφός του Μ. Βασίλειος, ο φίλος του άγιος Γρηγόριος Θεολόγος, δεν αναπαύονταν στην ευρεία χρήση της φιλοσοφίας από τον Νύσσης. Και ο Μ. Βασίλειος χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία, όπως και ο Γρηγόριος Θεολόγος, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό όπως ο Νύσσης. Γι’ αυτό και παρεξηγήθηκε όταν μίλησε για αποκατάσταση των πάντων. Απίστευτα αισιόδοξος∙ θα αφανιστεί το κακό και η κτίση θα επανέλθει στην πρωταρχική κατάσταση της πριν από την πτώση. Κι εκεί βιάστηκαν πάλι οι εκκλησιαστικοί να του προσάψουν εξάρτησης της φιλοσοφικής του σκέψης από τον Ωριγένη. Σίγουρα είχε διαβάσει Ωριγένη. Ταυτίζονται οι απόψεις τους, όμως ξεκινάνε από διαφορετικές αφετηρίες και νοούνται υπό διαφορετικές προϋποθέσεις. Θα υπερασπιστεί τη φιλοσοφία στα έργα του και θα σημειώσει πως η φιλοσοφία δεν είναι απόβλητη προς την τεκνογονία της αρετής.
Το θέμα είναι ότι αυτός ο σπουδαίος φιλόσοφος και άγιος δεν εγκλωβίστηκε στα στενά όρια του δόγματος. Μήπως ο Derrida δεν υποστήριξε πως ο Kierkegaard και ο Heidegger ανήκουν στην παράδοση της ύπαρξης μιας θρησκείας χωρίς θρησκεία; Απεναντίας, ο Νύσσης ασπάζεται το ορθόδοξο δόγμα. Δεν ήταν δεδομένος. Δεν ήταν ο αυστηρά εκκλησιαστικός άνδρας. Ανατρεπτικός για τα θεολογικά δεδομένα της εποχής του. Η σκέψη του ταρακούνησε την ορθόδοξη σκέψη και τα νερά των θεολογικών πραγμάτων. Το έγραφε στο ‘’Περί κατασκευής ανθρώπου’’, πως, δηλαδή, ‘’εμείς, όσο μπορούμε, αναζητούμε την αλήθεια μέσα από στοχασμούς και υποθέσεις’’. Αυτό δείχνει πως εναντιώθηκε στην δογματική ακαμψία και υπεραμύνθηκε του ελεύθερου συλλογισμού ακόμη και σ’ αυτά τα δεδομένα δογματικά πράγματα των καιρών.
‘’Αναζητούμε την αλήθεια μέσα από στοχασμούς και υποθέσεις’’. Δοκιμάστε να φανείτε υπέρμαχοι μιας τέτοιας θέσης ανάμεσα σε εκκλησιαστικούς ανθρώπους που στηλιτεύουν κάθε θεολογική σκέψη εμμένοντας στο γράμμα των Πατέρων, χωρίς διάθεση συλλογισμού, αμφισβήτησης των πατερικών θέσεων. Μην ξεχνάμε εξάλλου πως οι Πατέρες είχαν έντονες διαφωνίες μεταξύ τους. Ο ένας συμπλήρωνε τον άλλον και ο ένας αναιρούσε τον άλλον με τις θέσεις τους. Ας μην κρυβόμαστε πια. Μήπως οι αναιρέσεις και οι διαφωνίες σήμαιναν αμφισβήτηση του δόγματος, της αλήθειας του ευαγγελίου; Μήπως ο τρόπος προσέγγισες στην αλήθεια ποικίλει; Μήπως το γεγονός της διατήρησης της ιδιοσυγκρασίας του προσώπου επέτρεπε αυτή την ετερότητα απόψεων, χωρίς να προσβάλλεται το δόγμα, δηλαδή η ζωή της Εκκλησίας;
Κάποιες άφωνες θεολογικές φωνές εντός των τειχών της Εκκλησίας που διυλίζουν τον κώνωπα και γίνονται περισσότερο πατερικοί από τους Πατέρες (χωρίς να τους έχουν διαβάσει στο ελάχιστο), θα κολλούσαν στον τοίχο αυτόν τον μεγάλο Πατέρα της Εκκλησίας, τον Γρηγόριο Νύσσης, αν ερχόταν στην εποχή μας και εκφραζόταν όπως έγραφε τα περίφημα έργα του. Γιατί αυτές οι φωνές έχουν μάθει να υπερασπίζονται τους Πατέρες χωρίς τους Πατέρες. Γιατί οι φωνές αυτές εργάζονται ακόμη δολιότερους τρόπους υποκρισίας. Γιατί οι φωνές αυτές κραυγάζουν για την ορθοδοξία τους, την ίδια στιγμή που σταυρώνουν τον συνάνθρωπο τους με τη γλώσσα τους και τη μνησικακία τους. Γιατί οι φωνές αυτές βγάζουν άλαλους ήχους αυστηρού ηθικισμού και ευσεβισμού, αιρετικές διαθέσεις με άλλα λόγια, που αλλοιώνουν το σοβαρό αυθεντικό ύφος του ορθόδοξου ανθρωπισμού. Φωνές που θα σιγήσουν όταν δουν τον συνάνθρωπο τους ταπεινωμένο. Φωνές ανορθόδοξα αιρετικές του ορθόδοξου ήθους.
Ο Γρηγόριος Νύσσης δεν υπήρξε άνθρωπος του καθωσπρεπισμού. Αγίασε επειδή άρεσε στον Θεό ο βίος του. Στον Θεό αρέσουν τα απλά και οι όμορφοι άνθρωποι, όπως ο Νύσσης. Ο ίδιος ωφέλησε πολύ και πολλούς. Θεωρώ πως η Εκκλησία σήμερα χρειάζεται θεολογικές φωνές που θα ανατρέψουν τα κακότεχνα κηρύγματα, τις ναρκισσιστικές επιδείξεις, την άκρατη υποκρισία που τείνει να καταστεί νόμος στην Εκκλησία, ας μην κρυβόμαστε. Φωνές που θα δώσουν μία κλωτσιά στον τιμωρό Θεό και θα αναδείξουν τον φιλάνθρωπο Θεό, την αγάπη του Οποίου οι κακότεχνες θεολογικές φωνές δεν αντέχουν. Ο Γρηγόριος Νύσσης συνδύασε με τέχνη τη φιλοσοφία και τη θεολογία. Έντυσε τη μοναδικότητα της θεολογίας με το ωραιότερο ένδυμα∙ αυτό της φιλοσοφίας. Και έδειξε σε όλους κάτι μοναδικό∙ πως μέσα από το ιδιαίτερο του χαρακτήρα του, το ιδιαίτερα ξεχωριστό, κατάφερε να φτάσει στον Θεό. Μέσα από στοχασμούς και υποθέσεις…
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)
