«Η εντροπία του κόσμου»: Αλήθειες και πλάνες

«Ταράττει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα» (Επίκτητος)

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

Η εικόνα του σύγχρονου κόσμου ( Πόλεμοι, επιδημική κρίση, οικονομικές αρρυθμίες, βία, κλιματική αλλαγή, τεχνητή νοημοσύνη…) εγείρει αντιτιθέμενες αναλύσεις, ερμηνείες και σχολιασμούς. Ένας κόσμος χαοτικός, αβέβαιος, πολύπλοκος, μεταβλητός και αστάθμητος. Πολλοί είναι αυτοί που αδυνατούν να βρουν τους ερμηνευτικούς κωδικούς που θα μπορούσαν να αποκαλύψουν τις υπόγειες διαδρομές των σύγχρονων εξελίξεων αλλά και των μελλοντικών αλλαγών. Θεωρούν πως ο πλανήτης εδώ και καιρό έχει εισέλθει σε αχαρτογράφητα νερά που θολώνουν την κρίση όλων εκείνων που είναι υποχρεωμένοι να οδηγήσουν το πλοίο σε ασφαλή και απάνεμα λιμάνια.

Βέβαια τα πρόδρομα φαινόμενα ήταν αρκετά, αλλά κανείς δεν τα υπολόγισε ως σοβαρές ενδείξεις για μια πορεία τυφλή και εκτός ελέγχου. Πάντοτε οι ειδικοί πιστεύουν πως όλα αυτά είναι παροδικά και πως ο κόσμος σύντομα θα ισορροπήσει. Όσο, όμως, οι κωδικοί ερμηνείας και πρόβλεψης παραμένουν άγνωστοι, τόσο θα εντείνονται η αγωνία και ο φόβος μπροστά σε απρόσμενες και ανεξέλεγκτες εξελίξεις.

Ζούμε, λοιπόν, σε καιρούς ρήξεων, κρίσεων, αλλαγών, μετα-σχηματισμών και ανακατατάξεων. Ένας κόσμος ολόκληρος μετασχηματίζεται μπροστά στα μάτια μιας κοινωνίας που αιφνιδιασμένη από τις ραγδαίες αλλαγές αδυνατεί να συνειδητοποιήσει το ρόλο της και να αντιδράσει. Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, η κατάκτηση του διαστήματος και οι επιστημονικές ανακαλύψεις (βαρυτικά κύματα, σωματίδιο του Θεού…) και τα άλματα της Τεχνητής Νοημοσύνης δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία πλοήγησης.

Τουναντίον βαθαίνουν το χάσμα και αφήνουν χώρο στις δυνάμεις του χάους. Οι συντελούμενες εκπλήξεις σε όλα τα επίπεδα τρομοκρατούν όλους εκείνους που επιμένουν να έχουν ως μοναδικό οπλισμό τον ορθολογισμό, τη στιγμή που ο ανορθολογισμός σαρώνει τις παραδοσιακές βεβαιότητες. Αυτό το ανορθολογικό παραλήρημα τροφοδοτεί τις ανασφάλειες και τις υπαρξιακές αμφιβολίες για την ίδια τη φύση του ανθρώπου και του πολιτισμού. Η διαφυγή από την υφέρπουσα μη κανονικότητα είναι δύσκολη, αν όχι ανέφικτη.

Όλα αυτά, λοιπόν, αναδεικνύουν ως αναγκαιότητα τη συνειδητοποίηση κάποιων «αληθειών» που πολλές φορές συγγενεύουν ή αντιτίθενται σε κάποιες άλλες «πλάνες» που κατατρώγουν όλα τα ερμηνευτικά οχήματα των ιστορικών, των κοινωνιολόγων, των ψυχολόγων και των πολιτικών αναλυτών. Ειδικότερα οι αλήθειες και οι πλάνες που κυριαρχούν είναι:

Αλήθειες και πλάνες

«Οι αλήθειες δεν είναι σχετικές. Αυτό που είναι σχετικό είναι οι απόψεις για την αλήθεια» (Nicolas Gomez Davila)

Είναι αλήθεια ότι τα Μ.Μ.Ε. διαμορφώνουν συνειδήσεις και ότι το «να κυβερνάς σημαίνει να διαμορφώνεις πεποιθήσεις». Είναι, όμως, πλάνη να πιστεύουμε ότι οι πολίτες άκριτα υιοθετούν τα μηνύματα των Μ.Μ.Ε. Συνήθως οι πολίτες τείνουν να ενσωματώνουν στο νοητικό και αξιακό τους σύστημα μόνον όσα επικυρώνουν και ενισχύουν τις προσχηματισμένες απόψεις τους.
Είναι αλήθεια ότι τα Μ.Μ.Ε. απευθύνονται στη λογική των ψηφοφόρων και πολιορκούν τα συναισθήματά τους. Είναι, ωστόσο, πλάνη να αγνοούμε το γεγονός πως «οι άνθρωποι σκέπτονται περισσότερο με τους φόβους, τις ελπίδες και τις επιθυμίες τους και λιγότερο με το μυαλό» (Ντουράντ).
Είναι αλήθεια ότι τα Μ.Μ.Ε. και οι πολιτικοί επενδύουν στους φόβους της κοινής γνώμης για να υφαρπάζουν τη συγκατάθεση και την ψήφο τους. Είναι πλάνη, όμως, να αποδεχτούμε ότι τα «φοβικά σύνδρομα» ενός λαού – εκλογικού σώματος ποδηγετούνται εύκολα και μετασχηματίζονται σε συναίνεση και άκριτη υποταγή.
Είναι αλήθεια ότι ο λαϊκισμός θωπεύει τις αδυναμίες ενός λαού και μεγαλοποιεί τα ασήμαντα θετικά του. Είναι, ωστόσο, πλάνη να ισχυριζόμαστε ότι οι τεχνικές κολακείας μπορούν να διαβρώσουν απόλυτα την αυτογνωσία των πολιτών και να απενεργοποιήσουν τους μηχανισμούς του ορθολογισμού.
Είναι αλήθεια ότι ο λαϊκισμός καταφεύγει σε χρήση λέξεων – ογκόλιθων, όπως: «Έθνος», «λαός», «πατρίδα», «οικογένεια» που δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να εναντιωθεί σε αυτές. Αλλά είναι πλάνη να ισχυριζόμαστε ότι ο λαϊκισμός μπορεί να διαβρώσει ολοκληρωτικά τον υγιή πατριωτισμό και τα βάθρα των αυθεντικών ιδεολογιών.
Είναι αλήθεια ότι η ιδεολογική καθαρότητα και συνέπεια συνέχουν το κοινωνικό σύνολο και δίνουν όραμα και προοπτική στις συλλογικές αναζητήσεις. Είναι, όμως, πλάνη να εθελοτυφλούμε μπροστά στη δυνατότητα του λαϊκισμού να επωάζει ιδεοληπτικές αντιλήψεις για φυλετική και εθνική καθαρότητα – ανωτερότητα.
Είναι αλήθεια ότι η παγκοσμιοποίηση ευνοεί την ελευθερία σε όλα τα επίπεδα και θερμαίνει τις προσδοκίες για ατομική και συλλογική πρόοδο. Ωστόσο συνιστά πλάνη να μη διακρίνουμε πως η ίδια η παγκοσμιοποίηση πυροδοτεί το αίσθημα της ανασφάλειας λόγω των κατακλυσμιαίων αλλαγών που με τη σειρά τους τροφοδοτούν το αίσθημα της αυτοσυντήρησης μέσα από έναν επικίνδυνο ατομοκεντρισμό και εθνικό αυτισμό.
Είναι αλήθεια πως η «παγκοσμιοποίηση υπάρχει, όπως υπάρχουν και οι ωκεανοί. Μπορεί να φοβόμαστε τους ωκεανούς, αλλά δεν παύουν να είναι μια πραγματικότητα». Αλλά είναι πλάνη να υποστηρίζουμε πως αυτή η πραγματικότητα είναι η μόνη δυνατή και πως κάποιοι ως άτομα ή κοινωνία δεν θα διεκδικήσουν το δικαίωμα να αυτοπροσδιορίζονται ενάντια στα κύματα του παγκοσμιοποιημένου ωκεανού των γεγονότων.
Είναι αλήθεια ότι στο σύμπαν αλλά και στα κοινωνικά φαινόμενα όπως και στις πολιτικές εξελίξεις κυριαρχεί μία αιτιώδης σχέση, ένας αδυσώπητος ντετερμινισμός – αιτιοκρατία. Θα αποτελούσε, όμως, ασυγχώρητη πλάνη να μην αντιλαμβανόμαστε μια μη κανονικότητα στην πολιτική συμπεριφορά των πολιτών που δικαιώνει τη θεωρία της «αρχής της αβεβαιότητας» του Χάιζενμπεργκ. Αυτό το «ντετερμινιστικό χάος» φαίνεται να προβληματίζει και να ανησυχεί όσους νοιάζονται για μια πιο προβλεπόμενη – κανονική πορεία της κοινωνίας και του κόσμου.
Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος διαμορφώνεται από εξωγενείς παράγοντες και εύκολα ποδηγετείται ως πολιτικό ον μέσα από αφανείς μηχανισμούς εξουσίας και πλύσης εγκεφάλου. Ωστόσο φανερώνει επικίνδυνη άγνοια και πλάνη η μη συνειδητοποίηση του ρυθμιστικού ρόλου στην ανθρώπινη του Φροϋδικού «id» (Εκείνο) – ασυνειδήτου. Γιατί σε αυτό φωλιάζουν όλα τα ανορθολογικά στοιχεία που είναι ικανά να καταστήσουν απρόβλεπτη και δυσερμήνευτη την εκδήλωση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.
Είναι αλήθεια ότι η δημοκρατία ως πολίτευμα σήμερα τυγχάνει της παγκόσμιας αποδοχής, αφού η λειτουργία της εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις για την ατομική ανέλιξη αλλά και για την κοινωνική πρόοδο. Αλλά δεν μπορούμε να εθελοτυφλούμε μπροστά στη μορφή της σύγχρονης δημοκρατίας, της μετα-δημοκρατίας, αφού οι ουσιαστικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται πλέον από το «δήμο», το λαό και τους πολιτικούς ηγέτες, αλλά από τα εξωθεσμικά οικονομικά κέντρα. Οι νόμοι της αγοράς κυριαρχούν πάνω στην πολιτική βούληση του λαού.
Είναι αλήθεια ότι τις τεκτονικές πλάκες της διεθνούς πολιτικής κινούν οι οικονομικά και στρατιωτικά ισχυρότερες χώρες με στόχο την παγκόσμια κυριαρχία στις επόμενες δεκαετίες (Κίνα, Η.Π.Α., Ινδία…). Θα ήταν, όμως, ολέθρια πλάνη να αποδεχτούμε μοιρολατρικά πως οι μικρότερες – γεωγραφικά, οικονομικά και πληθυσμιακά – αδυνατούν να επηρεάσουν τις εξελίξεις ή να αντιδράσουν στα σχέδια των ισχυρών της Γης.
Είναι αλήθεια ότι την ανθρώπινη Ιστορία κατά κανόνα την γράφουν οι Ισχυροί και οι αδύναμοι απλά την προσυπογράφουν μέχρι που να γίνουν ή να νιώσουν κι αυτοί δυνατοί για να την ξαναγράψουν με τους δικούς τους όρους. Ωστόσο η Ιστορία διατηρεί στη μνήμη της στους Τριακόσιους Σπαρτιάτες και στο Λεωνίδα και όχι στους Πέρσες και στον βασιλιά τους. Οι λαοί έχουν ως πρότυπο ηθικό τον Δαβίδ και όχι τον Γολιάθ. Μπορεί η “Ηθική και το Δίκαιο της Δύναμης” να καθόρισαν απόλυτα την πρακτική των κρατών, ωστόσο ο Πολιτισμός και ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου είναι προϊόντα της “Δύναμης της Ηθικής” .Μπορεί ο Θουκυδίδης και ο Νίτσε να κατέγραψαν και να προπαγάνδισαν την “Ηθική της Δύναμης” ως “Φυσικό Νόμο” ωστόσο η ανθρώπινη ιστορία τείνει να ακυρώσει αυτόν το νόμο και να προφυλάξει τον άνθρωπο και τους λαούς από την αποκτήνωση.

“Πάντοτε είναι ο νικητής που γράφει την ιστορία των ηττημένων” (Μπρεχτ).

Επιμύθιον

Όλες οι παραπάνω παραδοχές (αλήθειες και πλάνες) που αγγίζουν τα όρια των «αφορισμών» συνυφαίνουν τους βασικούς ερμηνευτικούς κώδικες του σύγχρονου κόσμου που εξωτερικά φαίνεται να διαμορφώνεται από τις πολιτικές επιλογές των πολιτών στο βάθος, όμως, είναι άμεσα εξαρτημένος από τους νόμους της αγοράς. Οι πολλές περισσότερο «αντιδρούν» και λιγότερο «δρουν». Η ανασφάλεια, ο φόβος και η αγωνία για το μέλλον οδηγούν σε δυο δρόμους. Ο ένας είναι η παραίτηση, η προσαρμογή και η αποδοχή της υπάρχουσας κατάστασης με το λιγότερο δυνατό προσωπικό κόστος. Ο άλλος είναι η οργισμένη αντίδραση – απόρριψη του παλιού και η καθολική άρνηση κάθε συστημικού στοιχείου ή αξίας.

Ο πρώτος δρόμος είναι ο δοκιμασμένος και είναι αδιέξοδος. Οι κοινωνίες δεν ισορροπούν και δεν ευδαιμονούν με πολίτες – υπηκόους. Ο δεύτερος που φαίνεται να δεσπόζει ως επιλογή είναι πηγή εκπλήξεων που λειαίνουν το έδαφος για ηγέτες που απευθύνονται στην οργή των πολιτών και θωπεύουν τις φοβίες τους.

Γι’ αυτά τα γνήσια κινήματα αμφισβήτησης και ανατροπής ξεθωριάζουν και υποχωρούν αυξάνοντας ταυτόχρονα τα φαινόμενα εντροπίας. Σε ένα τέτοιο παγκόσμιο κλίμα αναζητούνται με αγωνία εκείνες οι δυνάμεις που θα συνθέσουν το νεοπρωτογονισμό με το μετανεωτερικό.

Θα βρεθούν;

«Αυτό που η κάμπια ονομάζει τέλος του κόσμου, η ζωή το λέει πεταλούδα» (Λάο Τσε)

Δεν φοβίζουν τους ανθρώπους τα πράγματα, αλλά η γνώμη που έχουν γι’ αυτά.

Εντροπία

Στη θερμοδυναμική, εντροπία είναι η έννοια μέσω της οποίας μετράται η αταξία, της οποίας η μέγιστη τιμή αντικατοπτρίζει την πλήρη αποδιοργάνωση (ομογενοποίηση των πάντων) και ισοδυναμεί με την παύση της ζωής ή αλλιώς της εξέλιξης. Σε μια τέτοια κατάσταση δεν υπάρχει καμία διαδικασία και δε βρίσκεται «σε λήθαργο» (κρυμμένη) κανενός είδους πληροφορία που να επιτρέπει την εξέλιξη (ή τη ζωή) αν με κάποιο τρόπο γίνει εκ νέου παροχή μόνο ενέργειας.

ΠΗΓΗ: Blog «ΙΔΕΟπολις» Ηλία Γιαννακόπουλου