Του ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
* Μία ανάγνωση του βιβλίου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου»
α.«Δόξα εν υψίστοις θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία».(Λουκάς, β, 14)
β.«Μη νομίσητε ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην∙ ουκ ήλθον βαλείν, ειρήνην, αλλά μάχαιραν».(Ματθαίος, 10, 34)
γ.«Ο δε Ιησούς είπεν αυτώ∙ ακολούθει μοι και άφες τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς».(Ματθαίος, 8, 21)
δ.«Όταν η σκέψη του παρελθόντος γίνεται ασταμάτητος μηρυκασμός, επέρχεται εξάντληση και καταθλιπτικός μαρασμός της ζωής» (Νίτσε)
Είναι κάποια βιβλία που σε κερδίζουν με τον τίτλο τους στο βαθμό που δεν υπηρετεί καθαρά εμπορικούς σκοπούς. Κάποια άλλα βιβλία προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη με το οπισθόφυλλό τους. Το όνομα του συγγραφέα λειτουργεί πάντοτε ως «κράχτης» για την αγορά και ανάγνωση ενός βιβλίου. Θετικό ρόλο, επίσης, στην αγορά ενός βιβλίου διαδραματίζει και η γρήγορη ανάγνωση του προλογικού σημειώματος ή κάποιων τυχαίων σελίδων του βιβλίου. Δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που η τυχαία επιλογή ενός βιβλίου ξεπερνά τις προσδοκίες και του πιο απαιτητικού αναγνώστη.
Το βιβλίο του Massimo Recalcati «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» προκάλεσε την «αναγνωστική μου περιέργεια» τόσο με τον τίτλο του όσο και με το οπισθόφυλλό του. Ωστόσο εκείνο το στοιχείο που το κατέταξε στα πιο ενδιαφέροντα βιβλία της χρονιάς που έφυγε είναι ότι με «παρακίνησε» να δω με άλλη ματιά κάποια «δεδομένα», «αυτονόητα» ή στερεοτυπικές μονολιθικές αλήθειες. Και δεν είναι πάντα εύκολο για τον αναγνώστη, με την ανάγνωση ενός και μόνο βιβλίου, να αναθεωρήσει και να ερμηνεύσει διαφορετικά κάποιες ακλόνητες αλήθειες του παρελθόντος. Αυτό, ωστόσο, είναι και το αδιαπραγμάτευτο κέρδος από την ανάγνωση ενός βιβλίου.
Ένα τράνταγμα της συνείδησης
Για λόγους «οικονομίας χώρου» θα προσπεράσω το βασικό θέμα του βιβλίου το «Νόμο του Λόγου» και τις σχέσεις των σύγχρονων νέων με τον πατέρα – γονείς. «Με τον όρο «σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» επιχειρώ να προσεγγίσω την καινούρια μορφή δυσφορίας των νέων και να αναγνώσω διαφορετικά τη σχέση γονιών και παιδιών σε μια εποχή κατά την οποία η συμβολική εξουσία του πατέρα έχει χάσει το εκτόπισμά της, εξέλειψε, έδυσε αμετάκλητα».
Η ανάπτυξη θα επεκταθεί σε κάποιες θέσεις ή φράσεις του βιβλίου που παραπέμπουν σε κάποιες άλλες που όταν συνεξετάζονται προκαλούν ένα τράνταγμα στη συνείδησή μας και στα «γνωστικά στερεότυπά» μας. Κι αυτό είναι το πνευματικό κληροδότημα αυτού του βιβλίου, αφού σε οδηγεί σε χώρους σκέψης που χρειάζονται άλλη αντίληψη και ίσως άλλους ερμηνευτικούς κώδικες. Βάση και αφετηρία της ανάγνωσης και ανάλυσης θα είναι οι εισαγωγικές φράσεις (α, β, γ, δ) που μπορεί να αποτελούν δύο υποομάδες (α,β/ γ,δ) ωστόσο ο στόχος και η αναφορά τους είναι κοινή.
Σύμφωνα, λοιπόν, με το «Νόμο του Λόγου» καταγράφεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο η έννοια του «κληρονόμου» και του «κληρονομείν». Το ενδιαφέρον της ανάλυσης βρίσκεται στο γεγονός πως ο συγγραφέας Massimo Recalcati διαβλέπει μία σύγκλιση απόψεων ανάμεσα στον Ιησού Χριστό και τον Νίτσε.
Η αποκόλληση από το παρελθόν
«Αυτό που κληρονόμησες από τους πατέρες πρέπει να το ανακτήσεις, αν θες να το κάνεις πραγματικά δικό σου»
(Φρόιντ)
Τα δύο ζεύγη (α – β/ γ – δ) των παραθεμάτων συνεξεταζόμενα προτείνουν την ανάγκη αποδέσμευσης από μία τυπολατρική αντίληψη της παράδοσης, του παρελθόντος και της ιστορίας. Κι αυτό γιατί η εξιδανίκευση του παρελθόντος και η άγονη προσκόλληση σε αυτό δημιουργεί προσκόμματα στην πρόοδο, την δημιουργία και την ίδια τη ζωή μας. Άτομα, κοινωνίες και έθνη οφείλουν να επαναξιολογήσουν τη σχέση τους με την ιστορία και τον τρόπο «χρήσης» της. Χρειάζεται, δηλαδή, μία ενεργητική στάση απέναντι στο κληροδότημα του παρελθόντος και όχι μία «παθητική αναπαραγωγή ενός ιδανικού προτύπου από το παρελθόν» (M. R.).
Ειδικότερα μία ανάγνωση των παραθεμάτων (α και β) ίσως θα αποδομούσε τον «ειρηνοποιό» ρόλο του Χριστού και την εικόνα που παρέδωσαν οι ευαγγελιστές για το ειρηνικό μήνυμα της γέννησής του (α). Στο παράθεμα (β) ο Χριστός φαίνεται να διεκδικεί το ρόλο μιας βίαιης ανατροπής ή και αποκόλλησης από ένα φθαρμένο παρελθόν. Διαψεύδει όσους νόμισαν πως ο ερχομός θα ήταν ουδέτερος και ειρηνικός «ότι ήλθον βαλείν ειρήνην» και απερίφραστα δηλώνει πως «ουκ ήλθον βαλείν ειρήνης, αλλά μάχαιραν». Σπανίζουν τα παραθέματα και οι πηγές που εμφανίζουν τον Χριστό τόσο αποφασιστικό και «βίαιο».
Η εικόνα του Χριστού «ήλθον βαλείν μάχαιραν» είναι συμβατή με την γενική θέση του συγγραφέα Recalcati πως ο εναγκαλισμός και η τυφλή προσκόλληση στο παρελθόν συνιστά μία αρνητική στάση ζωής και χρειάζεται μία δυναμική ανατροπή όλων εκείνων των δεσμών με το παρελθόν που μάς εμποδίζουν να δούμε καθαρά το χθες και να σκεφτούμε δημιουργικά για το σήμερα και το αύριο. Την σταθερότητα της θέσης του Χριστού προς το παρελθόν την ανιχνεύουμε και στην απάντησή του προς κάποιον μαθητή του, που ζήτησε την «άδεια» για να θάψει τον πατέρα του:
«Ακολούθησέ με και άφησε τους νεκρούς να θάψουν τους νεκρούς τους».(γ)
Την προτροπή αυτή του Ιησού συμπληρώνει μία άλλη που και αυτή τονίζει την ανάγκη να κοιτάξουμε μπροστά και να αποχωριστούμε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν.
«Όποιος πιάνει το αλέτρι και κοιτάζει προς τα πίσω δεν είναι άξιος για τη βασιλεία του Θεού».(Λουκάς, 9, 62)
Οι σχέσεις Μνήμης και Λήθης
Με τις παραπάνω ρηξικέλευθες θέσεις του Χριστού φαίνεται να συντάσσεται και ο Νίτσε που θεωρεί πως το παρελθόν και η παράδοση είναι ένα βαρύ φορτίο που βαραίνει τους ώμους του ανθρώπου και εμποδίζει την πρωτοπόρα σκέψη και την δημιουργική δράση. Έτσι και οι δύο απορρίπτουν την άγονη προσκόλληση στο ιστορικό παρελθόν και την παθητική αποδοχή του. Ανάλογη είναι και η θέση του Φρόϊντ που κι αυτός με τον δικό του τρόπο επισημαίνει τους κινδύνους από την άκριτη πρόσδεση στα κελεύσματα του παρελθόντος. Σχετικά ο Recalcati γράφει:
«Παραμένουμε γαντζωμένοι στο παρελθόν μας, απορρίπτουμε την εμπειρία του αποχωρισμού, εμμένουμε σταθερά προσκολλημένοι στο χαμένο αντικείμενο, ανάγουμε την κληρονομιά στην παθητική και αέναη επανάληψη αυτού που ήδη υπήρξε».
Οι προτροπές τόσο του Χριστού όσο και του Νίτσε θέτουν στη σωστή βάση τις σχέσεις και τα όρια Μνήμης και Λήθης. Κανείς δεν αρνείται το ρόλο και την αξία της Μνήμης, αρκεί, όμως, αυτή να μην μάς εγκλωβίζει στα σχήματα του χθες και αδυνατίζει την όρασή μας για μια άλλη μορφή ζωής. Οι υπερβολές αποφλοιώνουν την αλήθεια γιατί οδηγούν σε δογματική θέαση της πραγματικότητας. Γι’ αυτό ο συγγραφέας του έργου «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» θέτει τη βάση λειτουργίας της Μνήμης και Λήθης έτσι ώστε η «κληρονομιά» του χθες να έχει θετικό πρόσημο:
«Η κίνηση του κληρονομείν τοποθετείται στο όριο μεταξύ μνήμης και λήθης, πίστης και προδοσίας, ανήκειν και περιπλανάσθαι…».
Ο Τηλέμαχος και η νέα γενιά
Το απόσταγμα των παραπάνω αναφορών του Massimo Recalcati («Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου») αλλά και του προβληματισμού που αναδύθηκε από τις θέσεις του Χριστού και του Νίτσε (φράσεις – θέσεις α, β, γ, δ) είναι πως για να κερδίσουμε την ζωή και να δημιουργήσουμε ένα διαφορετικό αύριο πρέπει να ξαναδούμε εξ υπαρχής τη θέση μας σε αυτό το κοσμικό σύμπαν. Να μην παγιδευτούμε στην ειδωλολατρία του παρελθόντος αλλά ούτε και να προχωρήσουμε σε μία «επαναστατική» απόρριψή του.
Η «ξαναγέννηση» που προτείνει (πνευματική…) ο Χριστός στον Νικόδημο προϋποθέτει τόλμη και έξοδο από το κέλυφός μας. Οι ασυνέχειες στην πορεία μας ίσως να είναι και δημιουργικό στοιχείο. Η μακαριότητα που μάς χάριζε η προσκόλληση στο παρελθόν μπορεί να είναι και μία «πνευματική» τύφλωση. Πολλές φορές η παράδοση είναι ο αφόρητος «ζυγός» μας. Μπορούμε να δούμε διαφορετικά τα κληροδοτήματα του παρελθόντος και να μην λυγίσουμε από το βαρύ φορτίο της ιστορικής μνήμης.
Η νέα γενιά χρειάζεται μία άλλη σχέση με τους γονείς και τον πατέρα πρότυπο. Δεν έχει ανάγκη από μία πατροκτονία (Οιδίποδας) ούτε από έναν Νάρκισσο. Πιο κοντά σε αυτήν βρίσκεται ο Τηλέμαχος που περιμένει το Νόμο του πατέρα – Οδυσσέα, χωρίς εξιδανικεύσεις. Τότε θα μπορούμε όλοι να νιώσουμε σωστοί «κληρονόμοι».
«Αλλά για να κληρονομήσουμε, δεν πρέπει να μας παγιδεύει η απώλεια του Ιδεώδους ούτε η φρίκη του παρόντος – αυτό συμβαίνει με η γενιά που δεν βλέπει τίποτα μπροστά της, κανέναν ορίζοντα, κανένα Ιδανικό».
Σημείωση: Οι φράσεις με έχουν ληφθεί από το βιβλίο του Massimo Recalcati«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου».
Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!
