Πέτρα Καραμαλή Καλαμπάκας

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα
Την Κυριακή, 09.11.2025 και ώρα 11:00, θα λάβει χώρα (καιρού επιτρέποντος) μια περιηγητική πολιτισμική διαδρομή και ξενάγηση σε χώρους και τόπους ιστορικού, αρχαιολογικού και γενικότερου ενδιαφέροντος της Καλαμπάκας, με διοργανωτή τον Πολιτιστικό Σύλλογο Καλαμπάκας, αφετηρία τον προαύλειο χώρο του ναού αγίου Βησσαρίωνος και ξεναγό τον υπογράφοντα.

Κατεβάστε και το *kmz αρχείο των δύο περίπου χιλιομέτρων της περιήγησης.

Στα πλαίσια της περιήγησης αυτής θα μιλήσουμε σήμερα για ένα —άγνωστο στους περισσότερους— σημείο, τη λεγόμενη Πέτρα του Καραμαλή, στη θέση 39.709619, 21.628681. Πρόκειται για έναν μεγάλο βράχο που βρίσκεται στην παλαιά πόλη της Καλαμπάκας δυτικά της βρύσης του Σοποτού και σε απόσταση ογδόντα μέτρων απʼ αυτή και πενήντα περίπου μέτρα νοτιοανατολικά του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σταγών.

Έθιμο

Ο βράχος φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε από τους κατοίκους στις παλαιότερες εποχές, χωρίς όμως να είμαστε σίγουροι για την ακριβή χρήση του. Γνωρίζουμε όμως ότι στα προπολεμικά και τα αμέσως μεταπολεμικά χρόνια το στενό καλντερίμι μπροστά απʼ αυτόν, η σημερινή οδός Θεοτοκοπούλου, περιλαμβανόταν στην υποχρεωτική πορεία των μελλονύμφων Καλαμπακιωτών προς την τρανή εκκλησιά (της Παναγίας), όπου θα τελούνταν το γαμήλιο μυστήριο, καθώς πίστευαν πως το ζευγάρι θα ήταν καλοστέριωτο, όσο καλοστέριωτος είναι και ο βράχος αυτός.

«Ένα σοκάκι, που φαίνεται ξέχασε η νέα ρυμοτομία της πόλης μας κι άφησε όπως ήταν στα παλιά, μας έφερε στην πέτρα Καραμαλή, απʼ την οποία έπρεπε τότε να περάσει ο γαμπρός κι η νύφη, για να στεφανωθούν στην τρανή εκκλησιά μας, την Κοίμηση της Θεοτόκου, όπου κι εμείς δεν αργήσαμε να φτάσουμε, να μπούμε, νʼ ανάψουμε αγιοκέρι.»¹

«Κατά παλιό έθιμο, που πάντα κρατιέται, η γαμήλια πομπή όλη θα περάσει «για το καλό» απʼ την πέτρα Καραμαλή. Πρόκειται για έναν τρανό βράχο, που ίσως κατρακύλησε στα πανάρχαια τα χρόνια απʼ της Αϊάς τον τιτανόλιθο, που υψώνεται εκεί κοντά, πάνω απʼ την πόλη. Και στάθηκε αυτός ο βράχος πλάι σʼ ένα στενό δρομάκι, που οδηγεί στην τρανή την εκκλησιά, στην αυλή της οποίας θα μαζευτούν όλοι. Και θʼ αφήσουν έναν διάδρομο να περάσει η νύφη, την οποία περιμένει ο γαμπρός στην θύρα της εκκλησιάς.»²

Καραμαλής

Ποιος όμως ήταν ο Καραμα(ν)λής αυτός, από τον οποίο έλαβε η πέτρα την ονομασία της; Να δόθηκε προς τιμήν τού πρώην προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Καραμανλή; Απʼ ό,τι θα δούμε όχι, αν και φαίνεται ότι και οι δύο, και ο Καλαμπακιώτης Καραμαλής και ο πρώην πρόεδρος, για τον ίδιο λόγο έλαβαν το επώνυμό τους.

Καραμανία, Καραμανίδες / Καραμανλήδες

Επαρχία Καραμάν

Εν αρχή ην η Καραμανία, η οποία αποτέλεσε ιστορική περιοχή της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας με κέντρο το Ικόνιο, η οποία έλαβε το όνομά της από τον Καραμάν μπέη, ιδρυτή (1243) ενός από τα ισχυρότερα σελτζουκικά μπεϊλίκια της Ανατολίας. Παρά την αρχική τουρκοσελτζουκική κυριαρχία, η περιοχή διατήρησε πολυεθνοτικό και πολυθρησκευτικό χαρακτήρα, με την παρουσία παλαιών ελληνικών πληθυσμών που συνέχισαν να ζουν εκεί ακόμη και μετά την οθωμανική ενσωμάτωσή της. Από αυτούς προέρχονται οι Καραμανλήδες,³ οι τουρκόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι ελληνικής καταγωγής,⁴ οι οποίοι διατήρησαν επί αιώνες την πίστη, τα ήθη και την κοινοτική τους οργάνωση, παρά τη γλωσσική τους διαφοροποίηση από τους λοιπούς ελληνόφωνους πληθυσμούς της Μικράς Ασίας.

Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία τους κατέχει η καραμανλίδικη γραμματεία, δηλαδή η απόδοση της τουρκικής γλώσσας με ελληνικό αλφάβητο, η οποία άκμασε από τον 18^ο έως τις αρχές τού 20^ού αιώνα. Τα καραμανλίδικα υπήρξαν όχι μόνο πρακτικό μέσο επικοινωνίας για έναν πληθυσμό που είχε χάσει τη γνώση της ελληνικής γλώσσας, αλλά και όχημα πνευματικής και εθνικής αφύπνισης. Μέσα από μεταφράσεις θρησκευτικών κειμένων, εκδόσεις εφημερίδων, παιδαγωγικά βιβλία και έργα λόγου, διασώθηκε και ενισχύθηκε η ελληνική συνείδηση των τουρκόφωνων ορθοδόξων της Καππαδοκίας και της Καραμανίας, οι οποίοι μετά την Ανταλλαγή των Πληθυσμών (1923) εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία, συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση του νεότερου ελληνικού κοινωνικού ιστού.⁵

Καραμάν / Καραμάνης / Καραμαλής

Το όνομα Καραμάν, ως δηλωτικό τού τόπου καταγωγής (από την Καραμανία) υπάρχει και στο τουρκικό απογραφικό κατάστιχο⁶ από τη Θεσσαλία, τού 1454/1455. Στην καταγραφή των μουσουλμανικών συνοικιών / μαχαλάδων των Τρικάλων,⁷ βρίσκουμε στην συνοικία Μπολαγίρ (mahalle-i Bolayir) τον «Χατζή Μουχαμμέντ από το Καραμάν»⁸ καθώς και τον «Καραμάν, πεταλωτή»⁹ από την συνοικία Μπιργκί (mahalle-i Birgi).

Βλέπουμε λοιπόν πως άνθρωποι που κατάγονταν από την Καραμανία βρέθηκαν στην πρωτεύουσα τού Tırhala Sancağı, τα Τρίκαλα, ενώ απογόνους αυτών βρίσκουμε μέχρι τα νεότερα χρόνια.¹⁰

Ίσως κάποιος που καταγόταν από την Καραμανία, αλλά ήταν χριστιανός, να επέλεξε να ζήσει οικογενειακώς στην Καλαμπάκα, γειτονική με την πρωτεύουσα του Σαντζακίου των Τρικάλων, τα Τρίκαλα. Στους Σταγούς / Καλαμπάκα γνωρίζουμε πως δεν έζησαν Τούρκοι ή μουσουλμάνοι κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, πλην εξαιρέσεων και για μικρό χρονικό διάστημα.¹¹

Καλαμπακιώτικα / μετεωρίτικα χειρόγραφα

Πράγματι σε παλαιά καλαμπακιώτικα χειρόγραφα, που για κάποιο λόγο¹² φυλάσσονται σήμερα στη μετεωρική μονή Βαρλαάμ, βρίσκουμε αρκετές φορές το όνομα Καραμαλής / Καραμάνης / Καραμάνος.

Βαρλααμίτικο χειρόγραφο 223

Για παράδειγμα στο βαρλααμίτικο χειρόγραφο υπʼ αριθμόν 223 τού έτους 1755 και στην «23^η ἐνορία τοῦ παπα–Κυριαζῆ, μὲ 9 οἰκογένειες», διαβάζουμε και το όνομα τού Αναστασίου Καραμαλή: «Γεώργης Δημήτρη,¹³ Νικολός Δημήτρη, Ἰωάννης Μπόσιακα, Γεώργης Κωστάκη, Ἀλέξης Τζιόστη, Ἀναστάσης Καραμαλῆς, Ἰωάννης Παναγιώτου, Ἀναστάσης Μάνθου, Ἀναστάσης Σίμου.»¹⁴ Το ίδιο όνομα απαντά και το προηγούμενο έτος στο φύλλο 13^β τού χειρογράφου 225: «Σταγοί: (…) Ἐνορία τοῦ παπα–Κυριαζῆ (οἰκογένειες 9): Γεώργης Δημήτρη, Νικολὸς Δημήτρη, Ἰωάννης Μπόσιακα, Γεώργης Κωστάκη, Ἀλέξης Τζιότζη, Ἀναστάσης Καραμαλῆ, Ἰωάννης Παναγιώτου, Ἀναστάσης Μάνθου, Ἀναστάσης Σίμου.»¹⁵ Στο ίδιο χειρόγραφο στο Βελεμίστι (Αγιόφυλλο) διαβάζουμε το όνομα μιας «Καραμάναινας χήρας»,¹⁶ της οποίας μαθαίνουμε το μικρό της όνομα από το βαρλααμίτικο χειρόγραφο 226, τού 1756: «Γιάνναινα Καραμάνου.»¹⁷ Στο ίδιο χειρόγραφο βρίσκουμε στην «ἐνορία τοῦ παπα–Κυριαζῆ» στην Καλαμπάκα κάποιον με το όνομα «Τάτζιος Καραμαλῆ»,¹⁸ δηλαδή ο Αναστάσιος Καραμαλής των προηγούμενων χρόνων.

Στα 1769 και στο βαρλααμίτικο χειρόγραφο 246 βρίσκουμε κάποιον Κώστα Καραμάνη στην 8^η ἐνορία τοῦ παπα–Φραντζέζιου,¹⁹ ενώ στην 12^η ἐνορία τοῦ παπα–Γεωργίου Χρήστου, εκτός από τον «Μίτζιο τοῦ παπα–Κυριαζῆ» βρίσκουμε και μία Καραμάνου.

Αλλά —διαβάζοντας τα μετεωρίτικα χειρόγραφα— και στα Τρίκαλα βρίσκουμε να κατοικούν άνθρωποι με τέτοιο όνομα· στην βαρλααμίτικη Πρόθεση 291²⁰ συναντούμε κάποιον Καραμαλῆ.²¹

Φαίνεται λοιπόν ότι μετά τα μέσα τού 18^ου αιώνα κατοικούσε στην Καλαμπάκα, ενδεχομένως σε οικία δίπλα ή κολλητά στη μεγάλη εν λόγω πέτρα που εξετάζουμε, κάποιος Αναστάσης Καραμαλής και οι απόγονοί του. Ο Καραμαλής αυτός ίσως έλαβε το όνομά του από την μικρασιάτικη επαρχία τής Καραμανίας, όπου μάλλον βρισκόταν οι τόποι των προγόνων του, αν και υπάρχει και το ενδεχόμενο το όνομα να ακολούθησε άλλη ετυμολογική πορεία, από το Καραμάνος / Καραμανόλης,²² παραλλαγές του οποίου βρίσκουμε επίσης στα μετεωρίτικα χειρόγραφα που αφορούν την Καλαμπάκα.

Το θέμα είναι πάντως πως ένα ακόμη βραχωνύμιο της Καλαμπάκας μάς αποκάλυψε την ετυμολογική του αρχή και την ιστορική του πορεία, όπως και σε προηγούμενες δημοσιεύσεις μας αποκαλύψαμε την ετυμολογική αρχή και τα ιστορικά συμφραζόμενα κι άλλων βραχωνυμίων, όπως για παράδειγμα του βράχου Αρφαντογιάννης, από την Κεφαλή (επικεφαλής) Σταγών Θεόδωρο Ορφανοϊωάννη²³ τού 14^ου αιώνα, καθώς και του βραχωνυμίου Κλεφτογιώργης,²⁴ την ιστορία των οποίων θα θυμίσουμε στην μεθαυριανή μας περιήγηση…

Υποσημειώσεις

¹ Αθανασούλας 1992, 90–91.

² Αθανασούλας 1992, 241–242. «Λίγο μετά την αρχή το δρομάκι εκείνο διακλαδιζόταν σʼ ένα στενοσόκακο, που διάβαινε πλάι στην πέτρα Καραμανλή, την οποία έπρεπε, καθώς ήταν τότε έθιμο εδώ, να περάσει, όταν γινόταν γάμος, όλη η γαμήλια πομπή κι ανηφορίζοντας και στρέφοντας εδώ κι εκεί, να φτάσει στην εκκλησιά μας, την τρανή της Παναγίας, στην οποία και μόνο σʼ αυτή γινόταν τα στεφανώματα.» Αθανασούλας 2016, 34. «Κι ήρθε ο φίλος μας αυτός, φορτωμένος κι εκείνος αναμνήσεις, χωρίς όμως νʼ ακολουθήσει την ίδια με μας για δω πορεία, αλλά απʼ το παρεκκλήσι της Αγιαβαρβάρας, λοξοδρομώντας κατά τα ανατολικά, πήρε ένα στενό δρομάκι που ανηφορίζει για την τρανή την εκκλησιά μας και στου οποίου μιαν άκρη υψώνεται ογκόλιθος, που φαίνεται καθαρά ότι κατρακύλησε κι αυτός με τους τόσους άλλους, οι οποίοι κατρακύλησαν απʼ τον γιγαντόλιθο, την Αϊά, όπως τον λέμε, σαρώνοντας τα πάντα και στάθηκε στη θέση εκείνη, όπου τώρα το δρομάκι· πέτρα του Καραμαλή τη λέμε, άγνωστο όμως γιατί τον είπαν οι παλιοί έτσι τον βράχο αυτόν, απʼ τον οποίο ήταν τοπικό μας παλιό έθιμο να περνάει κάθε γαμήλια πομπή κι ακολουθώντας το στενό αυτό δρομάκι, πήγαινε στην εκκλησιά της Παναγίας, την τρανή την εκκλησιά μας, στην οποία αποκλειστικά και μόνο σʼ αυτήν, γινόταν τα στέφανα, ετελείτο το μυστήριο του γάμου.» Αθανασούλας 2016, 55.

³ < τουρκική Karamanlı < Karaman +‎ -lı < οθωμανική τουρκική قرمان (Karaman) / قرامان (Karaman) < πρωτοτουρκική *karaman (μελαμψός) < *kara (μαύρος). Μπαμπινιώτης ⁶2024, λήμμα Καραμανλής. (Το τουρκικό επίθημα -li (με τις παραλλαγές -lı, -lu, -lü) έχει τις κύριες σημασίες: που έχει, που περιέχει (kafeinli καφεϊνούχος) / προερχόμενος από, που κατάγεται από (İstanbul → İstanbullu: κάτοικος της Κωνσταντινούπολης).

⁴ «Πρόκειται για τουρκόφωνο πληθυσμό που εκχριστιανίστηκε στα χρόνια της ακμής του Βυζαντίου. Και παρέμεινε έτσι για αιώνες (κομμάτι του Ρουμ Μιλέτ, υπό τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως), υπήκοος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. (…) Στη Μακεδονία χριστιανοί Τούρκοι κατοικούσαν από παλιά στους καζάδες Ζίχνας και Σερρών. Οι Τούρκοι χριστιανοί πρόσφυγες έγιναν γνωστοί στην Ελλάδα ως Μπαφραλήδες, Γκαγκα(β)ούζηδες, Καραμανλήδες κ.ά.» Λιθοξόος 2016.

⁵ «Καραμανλήδες ήταν οι τουρκόφωνοι Έλληνες της Καραμανίας. Η Καραμανία ήταν μια περιοχή της νοτιοανατολικής Μικρασίας και πήρε την ονομασία αυτή από τον Καραμάν μπέη ο οποίος το 1243 ίδρυσε στην περιοχή αυτή ένα μπεϊλίκι (κρατίδιο) σελτζουκικό με πρωτεύουσα το Ικόνιο. Καραμανλίδικα ήταν η γραφή της τουρκικής γλώσσας με ελληνικά γράμματα (χαρακτήρες). Η γραφή αυτή βοήθησε αρκετά τους τουρκόφωνους της Καππαδοκίας. Μέσα απʼ αυτήν αφυπνίστηκαν οι Έλληνες Καππαδόκες και στέριωσε η εθνική τους ταυτότητα.» Χρίστος Ιωακειμίδης, Νοοτροπίες και στάσεις ζωής των προσφύγων της Καππαδοκίας, η περίπτωση του Βόλου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πρόγραμμα Σπουδών Επιλογής. Τμήμα Μουσειοπαιδαγωγικής Εκπαίδευσης, Βόλος 2004, σελ. 114:52, Μάξιμος Χαρακόπουλος, Ρωμιοί της Καππαδοκίας. Από τα βάθη της Ανατολής στον θεσσαλικό κάμπο: η τραυματική ενσωμάτωση στη μητέρα πατρίδα, εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2003, ISBN 978-960-406-579-0, σελ. 292, Χαράλαμπος Στεργιούλης, «Η τραυματική ενσωμάτωση στη μητέρα πατρίδα», www.kathimerini.gr, 28.02.2016.

⁶ Βλιώρας 2022, 21 κ.ε.

⁷ Βλέπε και την συνοικία «Καραμα(ν)λή ή Αστάρ Τσαούς ή Παιδομάζωμα, συνοικία Τρικάλων από τη γέφυρα αγίου Κωνσταντίνου μέχρι την οδό Λαρίσης και από την οδό Αβέρωφ μέχρι την οδό Στεφάνοβικ. (…) Εδώ είχαν εγκατασταθεί Καραμανίτες.» Μαλαβάκης 2001, 117. Για τη συνοικία βλ. Κατσόγιαννος 1992, 213–218.

⁸ Νημάς 2024, 283, Delilbaşı–Arıkan 2001α, 2.

⁹ Νημάς 2024, 284, Delilbaşı–Arıkan 2001α, 3.

¹⁰ Για παράδειγμα: ①«Καραμα(ν)λή γέφυρα: Ήταν η έβδομη πέτρινη γέφυρα του Ληθαίου, εκεί όπου το ξυλουργικό εργοστάσιο Δερπανόπουλου. Λεγόταν Καμάρα του Καραμαλή και καταστράφηκε από εγκατάλειψη συντήρησης το 1883.» Μαλαβάκης 2013, 152. ②«Ὁ δήμαρχος Γεώργιος Κανούτας (…) κατηδάφισε τὸ φράγμα Καραμαλῆ καὶ συνέταξεν διὰ μηχανικῶν πλήρη σχεδιαγράμματα πρὸς διαρρύθμισιν τῆς κοίτης τοῦ Ληθαίου.» Παπασωτηρίου 1935, 292.③Στον ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (1881–1886) στα Τρίκαλα «το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι έργο των Τρικαλινών αδελφών Καραμάλη και κατασκευάστηκε το 1945.» Νημάς 2018, 363. ④«Ο άμβωνας (1934) και το δεσποτικό (1930) του ναού Αγίας Παρασκευής στην Τζούρτζια, καλά ξυλόγλυπτα, νομίζω έργα του Τρικαλινού ξυλογλύπτη Μιχάλη Καραμάλη (…).» Καλούσιος 1996, 178.

¹¹ «Η μικρή πόλη της Καλαμπάκας που έχει περί τα 200 σπίτια είναι χτισμένη ακριβώς κάτω από τον ψηλότερο από τους μοναδικούς αυτούς βράχους, ο οποίος δεσπόζει πάνω από την πόλη και τους κατοίκους της. Το μεγαλύτερο κτήριο και το μόνο με υποφερτή εμφάνιση είναι ένα σπίτι που ανήκει στον Βελή πασά.» Holland 1989, 71–72. Ο Άγγλος γιατρός και περιηγητής σερ Ερρίκος Χόλλαντ μάς λέει πως ο Βελής είχε κατάσχει την οικία του κοτζάμπαση Γιαννάκη Καλαμπάκα, κι όχι ότι έμενε μόνιμα αυτός ή κάποιος μουσουλμάνος σʼ αυτή. Βλιώρας ²2024, 57–58.

¹² Στη βιβλιοθήκη της μετεωρίτικης μονής Βαρλαάμ φυλάσσονται 45 περίπου κατάστιχα της περιόδου 1745–1779: 23 κατάστιχα ονομάτων, όπου έχουν καταχωριστεί τα ονόματα οικογενειαρχών οικισμών (223–226, 228, 229, 232, 233, 236–238, 246, 249, 251, 253–255, 258, 261, 270–273. Βέης–Σοφιανός 1984, 350) και 22 εισπράξεων, όπου καταγράφονται τα χρηματικά ποσά που έδωσε κάθε οικισμός στην Επισκοπή Σταγών (227, 230, 231, 234, 235, 239–245, 247, 248, 250, 252, 256, 257, 259, 260, 268, 269. Βέης–Σοφιανός 1984, 350). Τα κατάστιχα αυτά ανήκαν στην Επισκοπή Σταγών και μεταφέρθηκαν στο μοναστήρι τού Βαρλαάμ, όταν τα δώρισε στη μονή της μετανοίας του μαζί με άλλα βιβλία και χειρόγραφα ο επίσκοπος Σταγών Παρθένιος (1751–1784), στο αρχείο του οποίου ανήκαν. Δεν φαίνεται να είναι αυτόγραφα του Παρθενίου, τα περισσότερα όμως γράφτηκαν κατά τη μακρά περίοδο της αρχιερατείας του. Ευχαριστούμε από καρδιάς τον ηγούμενο Βενέδικτο και τους υπολοίπους μοναχούς της μονής Βαρλαάμ, που μας επέτρεψαν να έχουμε πρόσβαση στα πολύτιμα αυτά χειρόγραφα.

¹³ «Γεώργης κὺρ Δημήτρης» λέει, όπως διαβάζουμε στο χειρόγραφο! Στο φύλλο 14β έχουμε τον «Πάντζιο (από το Πανταζής ή Παντελεήμων. Σπανός Κ. 2018, 26, 177) κὺρ Γεωργάκη». Το προτακτικό κυρ δείχνει ότι ο φέρων αυτό ήταν προύχοντας, σε συνδυασμό με το επίθημα –άκης στο όνομά του (π.χ. Γιαννάκης Καλαμπάκας. Βλιώρας ²2024, 12–13). Στην Καλαμπάκα φαίνεται ότι κοτζάμπασης / προύχοντας στα 1755 ήταν ο κὺρ Γιωργάκης, πιθανός αυτός τής 23^ης ενορίας (αν και θα περιμέναμε να ξεκινήσει την καταγραφή από την ενορία τού κοτζάμπαση), ο γιος τού κὺρ Δημήτρη, ο οποίος ίσως είχε γιο τον Πάντζιο τής 9^ης ενορίας.

¹⁴ Καρακίτσιος 2001, 129.

¹⁵ Σπανός Κ. 1986, 201.

¹⁶ Σπανός Κ. 1986, 197.

¹⁷ Σπανός Β. 2001, 250.

¹⁸ Σπανός Β. 2001, 259.

¹⁹ «Τὰ τῶν Σταγῶν, ͵αψξθʹ (…) 8^η ἐνορία τοῦ παπα–Φραντζέζιου (οἰκογένειες 14): Γιωργάκης παπα–Κυριαζῆ, Κυριαζῆς Γιάννη, Ρουστοπᾶνος, Κώστας Στάμου, Κώστας Καραμάνη, Ἀργύραινα Πανάιω, Τούτζιος Γεωργάκη, Γιαννάκης Πανούλου, Κώστας Γκόγκου, Νικολός Τζιβδός, Ἀναστάσης Ὑφαντῆς, Γιαννάκης Μπόζιακα, Κώστας Μανώλαινας, Γεώργης Κωστάκη.» Καρακίτσιος 2001, 144–145.

²⁰ «Για την αρχική γραφή μπορούμε να πούμε ότι έγινε στο χρονικό διάστημα 1758–1783. (…) Έτσι, λοιπόν, η πρώτη γραφή της πρόθεσης δεν μπορεί να είναι προγενέστερη του 1751 και μεταγενέστερη τού 1783.» Σπανός Κ. 1990 (291), 50. «Καραμαλής < Καραμανία». Σπανός Κ. 1990, 57.

²¹ «Φύλλο 15α. Χωρίον Τρίκαλα: (…) Δημητρίου προσκυνητοῦ, Ζωίτζας, Ἀγγέλη, Γεωργίου, Ἀναστασιάς, Κώνστα, Ἀθανασίου, Χρυσάνθης, Ρωξαννῆς, Μαργάρους, Ἰωάννου, Μαργάρους, Ἀγγέλους, Γεωργίου, Ἀκούρης (;), Φράγκους, Πέιους, Καραμαλῆ, Ἀδάμη, Ἀγγέλους, Βασιλικῆς, Χριστοδούλου.» Σπανός Κ. 1990 (291), 73.

²² Το όνομα Μανόλης προέρχεται μέσω της ελληνιστικής Ἐμμανουήλ από την εβραϊκή עִמָּנוּאֵל (imanu’él) < עִמָּנוּ אֵל (imánu él: ο θεός μαζί μας < עם / im: μαζί + אל / el: θεός, θεότητα). Στην μεσαιωνική ελληνική βρίσκεται ο τύπος Ἐμμανοήλ / Μανουήλ / Μανουῆλος / Μανοῆλος / Μανουήλης / Μανουήλιος / Μανουηλίτης, καθώς και μανοηλάτον (χρυσό βυζαντινό νόμισμα του Μανουήλ Αʹ Κομνηνού). Από την συνάρθρωση –οη– (/oi/) με έκκρουση (σίγηση του ασθενέστερου /i/ από το ισχυρότερο /o/) φτάσαμε στο –ο–: Μανόλης, ενώ ο τύπος Μανώλης (με –ω–) δεν δικαιολογείται ετυμολογικά. Γιʼ αυτό πολλοί αξιόλογοι Μανόληδες (Τριανταφυλλίδης, Ανδρόνικος, Αναγνωστάκης) συνήθιζαν τον τύπο με –ο–: Μανόλης.

²³ Βλιώρας 2022 (Ορφανοϊωάννης).

²⁴ Βλιώρας ²2021 (Βλαχάβας), 84–93.

Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!