Ένα ταξίδι στη Σικελία μού έδωσε την ευκαιρία όχι μόνον να “δω” από κοντά το ελληνικό πνεύμα που είναι ακόμη έντονα παρόν στο νησί (αρχαίοι ναοί, ονομασίες, γλώσσα, αρχαιολογικά ευρήματα…) αλλά και να δω από κοντά ή να σκεφτώ τον τρόπο με τον οποίο η ιστοριογνωσία και η αρχαιογνωσία ίσως να καθόρισαν περισσότερο από κάθε παράγοντα τη ζωή μου.
Ηλία Γιαννακόπουλου
Φιλολόγου
Καθώς βάδιζα στα “ελληνόφωνα” τοπία και πόλεις της Σικελίας οι συνειρμοί μου με γύρισαν στον Αύγουστο του μακρινού 1971 ( χρονιά που έδινα εξετάσεις για την εισαγωγή μου στα ΑΕΙ).
Κι εκεί που θαύμαζα το κάλλος και τη μεγαλοπρέπεια των σωζόμενων αρχαίων ναών αλλά ταυτόχρονα και τη δύναμη των αρχαίων Ελλήνων αποίκων που μπόρεσαν να δώσουν το δικό τους χρώμα στη “νέα πατρίδα” τους, τη Σικελία, βρέθηκα να συλλογιέμαι αν αυτές οι αποικίες είχαν κάτι κοινό με τις νεότερες αποικίες των Άγγλων, των Βέλγων, των Γάλλων, των Πορτογάλων…
Κι εκεί που στον Ακράγαντα δέσποζε το άγαλμα του Εμπεδοκλή η σκέψη μου περιπλανιόταν στην αταξία του σημερινού κόσμου όπου φαίνεται να κυριαρχεί το “νείκος” και όχι η “φιλότης”. Πόσο δίκιο μπορεί να είχε ο ακραγαντίνος φιλόσοφος για τις δύο αυτές κοσμογονικές δυνάμεις!!!
Εν τω μεταξύ στην περιήγηση στην πόλη των Συρακουσών δεν νιώθεις μόνο πως από κάπου μακριά ακούγεται ακόμη το “εύρηκα” ή το “μη μού τους κύκλους τάραττε”, αλλά και το “δος μοι πα στω και ταν γαν κινήσω…” (δώσε μου έναν τόπο σταθερό έξω από τη γη και θα την κινήσω) του Αρχιμήδη.
Εξίσου δυνατά, επίσης, ακούγεται-έτσι νιώθεις τουλάχιστον-και η φωνή του δικαστή στη γνωστή αντιμαχία μεταξύ Κόρακα και του μαθητή του Τεισία “εκ κακού κόρακος κακόν ωόν”.
Την ατμόσφαιρα των Συρακουσών την βαραίνει ακόμη και ο εκδίωξη από αυτές του θείου Πλάτωνα, αφού απέτυχε να εφαρμόσει τις ιδέες του για την ιδανική πολιτεία. Η σωτηρία του από μία πιθανή πώληση ως δούλου μετρίασε κάπως την αποτυχία του στην εγκαθίδρυση της ιδανικής Πολιτείας.
Μα, πώς είναι δυνατόν να “πωλείται ένας Πλάτων”;
Εκείνος ο τόπος, όμως, που προκαλεί δέος και συνάμα θλίψη είναι τα λατομεία των Συρακουσών όπου βρήκαν το θάνατο πολλές χιλιάδες Αθηναίοι αιχμάλωτοι μετά την ήττα της Αθήνας στη Σικελική εκστρατεία. Εκεί όπου δεν βρήκαν φρικτό θάνατο μόνον οι αθηναίοι αιχμάλωτοι αλλά τιμωρήθηκε σκληρά και η αλαζονεία της αθηναϊκής ηγεμονίας.
Μαζί με τους αιχμαλώτους ατιμωτικό θάνατο είχε και ο στρατηγός Νικίας που τόση προσπάθεια έκανε για να αποτρέψει τους Αθηναίους από αυτήν την εκστρατεία. Δυστυχώς, όμως, δεν εισακούστηκε και η Αθήνα υπέστη πανωλεθρία και έχασε τον πόλεμο μαζί με τον χαμό της αθηναϊκής νιότης, αφού η πλειονότητα του στρατού ήταν νέοι.
Την ατμόσφαιρα της συνέλευσης του δήμου των Αθηναίων, που θα αποφάσιζε τη Σικελική εκστρατεία την περιγράφει ο Θουκυδίδης με κάθε λεπτομέρεια και με κριτική ματιά.
Ειδικότερα περιγράφει τα επιχειρήματα του Νικία για την αποτροπή της εκστρατείας, την αντίδραση του ακροατηρίου- αθηναίων και τις ιδιαίτερες αιτίες που ώθησαν τα διάφορα στρώματα των ψηφοφόρων και ψήφισαν υπέρ της εκστρατείας (βλέπε στο τέλος του άρθρου το σχετικό κείμενο και τη μετάφραση)*.
Το ενδιαφέρον, όμως, στοιχείο του κειμένου είναι η στάση όλων εκείνων που διαφωνούσαν με την εκστρατεία και παρόλα αυτά ψήφισαν υπέρ:
“Ώστε δια την άγαν των πλειόνων επιθυμίαν, ει τω άρα και μη ήρεσκε, δεδιώς μη αντιχειροτονών κακόνους δόξειεν είναι τη πόλει ησυχίαν ήγε”.
Με αυτήν την επισήμανση-ερμηνεία του Θουκυδίδη θα συμφωνούσε απόλυτα και ο Λε Μπον που στο έργο του “Η ψυχολογία του όχλου” καταγράφει και σχολιάζει το φόβο όλων εκείνων που όντας μειοψηφία αποφεύγουν να εκφράσουν τη γνώμη τους για να μην κατηγορηθούν ως προδότες.
Πολλές φορές η δημοκρατία μας κινδυνεύει από την εξουσία της πλειοψηφίας που “άθελά” της πολλές φορές μέσα από ένα σύστημα υπόγειων ψυχολογικών μηχανισμών εμποδίζει την μειοψηφούσα τάση να εκφραστεί δημοσίως ελεύθερα κι ατιμωρητί.
Ο Θουκυδίδης, λοιπόν, με το κείμενο που εξετάστηκα για την εισαγωγή μου στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1971) παρέδωσε ένα μάθημα Πολιτικής και συνάμα Ψυχολογίας με αφορμή την αντίδραση των Αθηναίων στο λόγο του Νικία (εκκλησία του Δήμου) σχετικά με την αναγκαιότητα, το σχεδιασμό και την προετοιμασία της Σικελικής εκστρατείας.
Και ποια τύχη θα μπορούσε να έχει ένας μαθητής από επαρχία σαν κι εμένα και σε καθεστώς χούντας να ερμηνεύσει και να μεταφράσει σωστά το “Ώστε δια την άγαν των πλειόνων επιθυμίαν, ει τω άρα και μη ήρεσκε, δεδιώς μη αντιχειροτονών κακόνους δόξειεν είναι τη πόλει ησυχίαν ήγε”;
Χωρίς πολιτικά ερεθίσματα και βιώματα πώς θα μπορούσε να αντιληφθεί και να αποδώσει σωστά την ψυχολογία του όχλου;
Με αυτά και με αυτά, όμως η βαθμολογία μου στο άγνωστο (καθ΄υπαγόρευση) αυτό κείμενο του Θουκυδίδη ήταν αρκούντως υψηλή (17) και συνέβαλε τα μάλα στην εισαγωγή μου στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1971).
Και να μετά από 54 χρόνια ευδοκίμησα να επισκεφθώ, εν είδει ενός πνευματικού προσκυνήματος, τα μέρη-τόπο (Σικελία) που αναφερόταν το κείμενο (Σικελική εκστρατεία 415-413 π. χ) που εξετάστηκα ως υποψήφιος για τα ΑΕΙ (1971).
Ένα κείμενο (Θουκυδίδης), μία ομιλία (Νικίας), η απόφαση για μία εκστρατεία (Σικελική), ένας Τόπος (Σικελία) και μία επίσκεψή μου σε αυτόν τον Τόπο ύφαναν για μένα μια πρωτόγνωρη πραγματικότητα με υλικά του χθες και του σήμερα.
Μία πραγματικότητα που ενείχε τις μνήμες του χθες (1971), την αγωνία της εξέτασης, την ψυχική δοκιμασία από την αναμονή του βαθμού και την τελική ψυχική ευφορία με την έκδοση των αποτελεσμάτων βάσει των οποίων εισήχθηκα στη σχολή της επιλογής μου.
Και όλα αυτά με φόντο τη θέαση του τόπου που εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα ως απόρροια της απόφασης των Αθηναίων για την πραγματοποίηση της Σικελικής εκστρατείας.
Αν ήταν κάποιο άλλο κείμενο, ίσως ο βαθμός στα αρχαία ελληνικά να ήταν μικρότερος κι αυτό να σήμαινε την αποτυχία μου στα 18 μου χρόνια (την πρώτη σοβαρή αποτυχία) και φυσικά έναν άλλο προσανατολισμό-πορεία της ζωής μου.
Τελικά όλα στη ζωή υπακούουν στις ιδιοτροπίες των συμπτώσεων και της τύχης και η πορεία μας καθορίζεται από απροσδιόριστους παράγοντες
Αλλά κι ένα κείμενο να κλώθει το μέλλον μου και να αχρηστεύει το έργο της Κλωθούς (Μοίρας) δεν είναι κι από τα συνήθη συμβάντα!.
Να γιατί η επίσκεψή μου στη Σικελία με γέμισε με συγκίνηση αλλά και πυροδότησε τους ανάλογους προβληματισμούς για την πορεία της ζωής μου.
Ένα Κείμενο, ένας Τόπος και η Ζωή μου.
Αλλά κι εκείνο το “…ησυχίαν ήγεν” δεν το προσπερνάς εύκολα ως αμελητέα συμπεριφορά!
Κι αυτό γιατί από τη φύση του εμπεριέχει την βαθύτερη ουσία της Πολιτικής ως απαξίας.
Φαίνεται πως το “…μη κακόνους δόξειε τη πόλει είναι...” εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να προσδιορίζει την πολιτική μας συμπεριφορά και να μολύνει το σώμα της δημοκρατίας μας.
Βλέποντας από κοντά, όμως, και τα λατομεία στις Συρακούσες ήταν δύσκολο να αγνοήσω και την υπεροψία των Αθηναίων, όπως αυτή αποτυπώθηκε με το “… ουδέν αν σφαλείσαν μεγάλην δύναμιν…”
Ωστόσο η Νέμεσις και η Τίσις ήταν σκληρές όχι μόνον για την Αθήνα αλλά και για τον ελληνισμό στο βαθμό που η Ελλάδα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου δεν μπόρεσε να επουλώσει τα τραύματά της (οικονομικά, στρατιωτικά, ηθικά…).
Σχετικά ο Θουκυδίδης γράφει για το μέγεθος της πανωλεθρίας των Αθηναίων στη Σικελία:
“Ουδέν [εστί] ό,τι ουκ απώλετο”.
Έτσι από το “…ουδέν αν σφαλείσαν μεγάλην δύναμιν…” και το “…ευέλπιδες όντες [οι νέοι] σωθήσεσθαι…” οι Αθηναίοι γνώρισαν τη σκληρή πραγματικότητα του “…ουδέν [εστί] ό,τι ουκ απώλετο”
Η υπεροψία των Αθηναίων τιμωρήθηκε με τον πιο σκληρό τρόπο, διδάσκοντας σε όλους (παλιότερους και σύγχρονους) πως το σχήμα-συμπαντικός νόμος ισχύει διαχρονικά:
{Ύβρις>Άτη>Νέμεσις>Τίσις}.
Ένα Κείμενο, λοιπόν, ένας Τόπος και πολλά διδάγματα για τη ζωή (μου)μας και την τύχη των κρατών.
KEIMENO
«ὁ μὲν Νικίας τοσαῦτα εἶπε νομίζων τοὺς Ἀθηναίους τῷ πλήθει τῶν πραγμάτων ἢ ἀποτρέψειν ἤ, εἰ ἀναγκάζοιτο στρατεύεσθαι, μάλιστ’ οὕτως ἀσφαλῶς ἐκπλεῦσαι· οἱ δὲ τὸ μὲν ἐπιθυμοῦν τοῦ πλοῦ οὐκ ἐξῃρέθησαν ὑπὸ τοῦ ὀχλώδους τῆς παρασκευῆς, πολὺ δὲ μᾶλλον ὥρμηντο, καὶ τοὐναντίον περιέστη αὐτῷ· εὖ τε γὰρ παραινέσαι ἔδοξε καὶ ἀσφάλεια νῦν δὴ καὶ πολλὴ ἔσεσθαι. καὶ ἔρως ἐνέπεσε τοῖς πᾶσιν ὁμοίως ἐκπλεῦσαι· τοῖς μὲν γὰρ πρεσβυτέροις ὡς ἢ καταστρεψομένοις ἐφ’ ἃ ἔπλεον ἢ οὐδὲν ἂν σφαλεῖσαν μεγάλην δύναμιν, τοῖς δ’ ἐν τῇ ἡλικίᾳ τῆς τε ἀπούσης πόθῳ ὄψεως καὶ θεωρίας, καὶ εὐέλπιδες ὄντες σωθήσεσθαι· ὁ δὲ πολὺς ὅμιλος καὶ στρατιώτης ἔν τε τῷ παρόντι ἀργύριον οἴσειν καὶ προσκτήσεσθαι δύναμιν ὅθεν ἀίδιον μισθοφορὰν ὑπάρξειν. ὥστε διὰ τὴν ἄγαν τῶν πλεόνων ἐπιθυμίαν, εἴ τῳ ἄρα καὶ μὴ ἤρεσκε, δεδιὼς μὴ ἀντιχειροτονῶν κακόνους δόξειεν εἶναι τῇ πόλει ἡσυχίαν ἦγεν (Θουκυδίδη, Ιστορίαι,ΣΤ’,1-4).
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
“Τόσα πάνω–κάτω είπε ο Νικίας, νομίζοντας πως με τον όγκο των δυσκολιών που πρόβαλε ή θ’ απομάκρυνε τους Αθηναίους από το σχέδιό τους, ή, αν τον ανάγκαζαν να κάνει την εκστρατεία, θα ξεκινούσε κατοχυρωμένος όσο ήτανε δυνατό. Αυτοί όμως δεν κλονίστηκαν στη μεγάλη τους επιθυμία να εκστρατεύσουν από το τεράστιο κ’ ενοχλητικό βάρος των προετοιμασιών, αλλ’ αντίθετα τους άναψε η διάθεση περισσότερο, ώστε κατάντησε να φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα· γιατί θεώρησαν πως τους είχε ορμηνέψει σωστά και ότι ο στρατός τώρα θα ήταν πιο ασφαλισμένος. Και τους έπιασε όλους μεγάλος πόθος να πάρουνε μέρος στην εκστρατεία, τους πιο ηλικιωμένους από τη μια με την ιδέα πως ή θα υποδούλωναν τα μέρη που πήγαιναν να χτυπήσουν ή τουλάχιστον πως τόσο μεγάλη δύναμη δεν μπορούσε να πάθει καμιά συμφορά, τους νέους στην ακμή της ηλικίας τους από την άλλη τους κυρίεψε η λαχτάρα να ιδούν και να γνωρίσουν από κοντά την άγνωστη χώρα, ελπίζοντας συγχρόνως πως θα επιζήσουν· το πλήθος του λαού στρεφόταν πρώτα στο άμεσο κέρδος του στρατιωτικού μισθού και δεύτερο στην κατάχτηση μιας ηγεμονίας, όπου θα υπήρχε πάντα ανάγκη μισθοφόρων. Έτσι από το γενικό ρεύμα της ορμής της πλειοψηφίας, κ’ εκείνος ακόμα που δεν εννοούσε την επιχείρηση φοβόταν μήπως αν σηκώσει το χέρι του σε αρνητική ψήφο θεωρηθεί εχθρός της πολιτείας κ’ έτσι καθόταν ήσυχος”.
Ακολουθήστε το tameteora.gr στο Google News!
