Για τους σταυρούς στον βράχο του Στύλου Σταγών (Αγίου Πνεύματος) στο Καστράκι

Τώρα, απαντώντας στην ερώτηση που μας τέθηκε, θα παραθέσουμε όσα στοιχεία βρήκαμε για τους επί του βράχου αυτού σταυρούς και με τα λόγια που τα βρήκαμε.

Η πρώτη εμφάνιση των σταυρών αυτών γίνεται σε χαλκογραφία της 21^ης Ιουνίου 1782 του μοναχού Παρθενίου εξ Ελασσόνος, στην οποία απεικονίζονται τα Μετέωρα και οι γύρω περιοχές.

Η δεύτερη αναφορά έχει γραφεί έναν αιώνα αργότερα, στα 1882, από τον ιερομόναχο Πολύκαρπο (Ραμμίδη), «πρώην ἡγούμενο τῆς ἱερᾶς μονῆς τῆς Μεταμορφώσεως τῶν Μετεώρων», που τα τελευταία πενήντα περίπου χρόνια επικράτησε να ονομάζεται Μεγάλο Μετέωρο. Γράφει ο Ραμμίδης για την μονή του Αγίου Πνεύματος και για τους περί ων ο λόγος σταυρούς τα εξής:

«Ἡ μονὴ αὕτη θεωρεῖται ἡ ἀρχαιοτέρα πασῶν, διότι ἔλαβε τὴν σύστασίν της κατὰ τὸ 985 ἔτος μ.X. παρά τινος ἀσκητοῦ Βαρνάβα καλουμένου, ὅστις πήξας ἐπὶ τοῦ δικορύφου τούτου βράχου μικρὰν καλύβην ἠσκήτευεν ἐν αὐτῇ.

Ὅτε δὲ ὁ βασιλεὺς τῶν Σερβοβουλγάρων Σαμουὴλ διέδραμε λεηλατῶν τὴν Βυζαντινὴν Αὐτοκρατορίαν, 992 μ.X., διελθὼν καὶ τὴν Θεσσαλίαν καὶ εὑρὼν κατοικούμενον μόνον τὸν βράχον τοῦτον, πρὸς ἀνάμνησιν τῆς ἐκδρομικῆς ἀνδραγαθίας του ἔστησεν ἐπὶ τῶν δύο κορυφῶν τοῦ βράχου τούτου δύο σιδηροῦς σταυροὺς ἐκ τεσσάρων»⁵

«πήχεων ἕκαστον, ἐξιστορῶν ἐπ’ αὐτῶν διὰ σερβικῶν χαρακτήρων τὴν θριαμβευτικὴν διάβασίν του, οἵτινες καὶ μένουν μέχρι σήμερον.»⁶

«Ὁ βράχος οὗτος, ὡς προείπωμεν, σύγκειται ἐκ δύο κορυφῶν ἐφ’ ὧν ἵστανται ἐμπεπηγμένοι οἱ σταυροί, ἐχουσῶν ὕψος ἡ μὲν τριακοσίων, ἡ δὲ τετρακοσίων πήχεων, ἐν τῷ μέσῳ δ’ αὐτῶν τῶν δύο οὕτως εἰπεῖν λόφων ὑπάρχει ὀροπέδιον ἢ κοιλὰς ἐκ πέντε στρεμμάτων συγκειμένη, ἔνθα εἶναι ὠκοδομημένος ὁ κύριος ναὸς ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Παναγίου Πνεύματος, διάφορα δένδρα, μία δεξαμενὴ καὶ ἄλλα ἐρείπια, τὸ δὲ ὕψος αὐτοῦ κατὰ τὸ μέρος τῆς ἀναβάσεως εἶναι μόνον ὀγδοήκοντα πήχεων.»⁷

Αν και ο ηγούμενος Πολύκαρπος Ραμμίδης ήταν γνώστης πολλών παλαιοτάτων εγγράφων της μονής Μεταμορφώσεως,⁸ κάποια από τα οποία ενδεχομένως δεν έχουν σωθεί μέχρι τις μέρες μας, εντούτοις δεν πρέπει να λαμβάνουμε τα λεγόμενά του ως 100% ιστορικώς ακριβή, αλλά πρέπει να τα προσεγγίζουμε κριτικά.

Στην προκειμένη περίπτωση στον Ραμμίδη οφείλεται η παρανόηση, που συνεχίζεται ως τις μέρες μας, ότι οι εν λόγω σταυροί τοποθετήθηκαν από Σέρβους ή Βουλγάρους και φέρουν επιγραφή «διὰ σερβικῶν χαρακτήρων» που έχει ζητήσει να χαραχθεί πάνω τους ο «βασιλεύς τῶν Σερβοβουλγάρων Σαμουήλ», αν και σε μεταγενέστερες αναφορές μνημονεύεται άλλος Βούλγαρος βασιλιάς / τσάρος, όπως θα δούμε.

Πενήντα δύο έτη αργότερα, στα 1934, ο Καστρακινός συγγραφέας Φώτης Κοτοπούλης στην πρώτη έκδοση του βιβλίου του Μετέωρα (–Καστράκι–Αιγίνιον) αναφέρει επίσης κάποια στοιχεία για τη μονή του Αγίου Πνεύματος και για τους εν λόγω σταυρούς, προσθέτοντας και κάποιες πληροφορίες για ένα σχετικό έθιμο των Καστρακινών: «Ωσαύτως επί των κορυφών του βράχου τούτου ανεσφηνώθησαν (sic) εκ κενοδοξίας κατά διαταγήν του βασιλέως των Βουλγάρων Σαμουήλ δύο πανύψηλοι σταυροί εκ σιδήρου, εν οις φέρονται επιγραφαί σερβιστί, δι’ ων εδήλου ότι διήλθεν εκείθεν το 992 θριαμβευτικώς.

Επί του βράχου τούτου κάθε έτος και κατά την ημέραν της εορτής του Αγίου Πνεύματος (Αγίας Τριάδος) ανέρχονται Καστρακινοί μετά τινος ιερέως και τελούσι λειτουργίαν. Η άνοδος ταύτης γίνεται εκ του ανατολικού μέρους, δι’ αναρριχήσεως επιτηδείων, οίτινες προσδένουσι σχοινίον (τριχιά) έκ τινος πασσάλου ενσφηνωμένου εντός του βράχου και ούτω επιτυγχάνεται η άνοδος και των υπολειπομένων.»⁹

«Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας ο ψυχραιμότερος των προσκυνητών Καστρακινών ανέρχεται επί της μιας κορυφής και προσδένει εις τον σταυρόν ένα μανδήλι κατ’ έθιμον.»¹⁰

Στα 1934 επίσης ο «καθηγητής Γυμνασίου Τρικάλων» Ιωάννης Παπασωτηρίου αναφέρει άλλο όνομα του αρχικού αφιερωτή των σταυρών: «Επί της κορυφής δε του πελωρίου τούτου βράχου του Αγίου Πνεύματος ηυρίσκετο και ο θρυλικός σιδηρούς μεγάλος σταυρός, ον έστησεν ως τρόπαιον, καθώς λέγεται, ο Στέφανος Ντουσιάν (sic). O σταυρός ούτος εφαίνετο μέχρι προ τριακονταετίας και ζώσι πολλοί ακόμη Καστρακινοί που τον είδαν. Ήδη όμως δεν φαίνεται, διότι οξειδωθείς θα κατέπεσε και θα κατεκρύφθη από τους αναπτυχθέντας εκεί πρίνους.»¹¹

Είκοσι έξι χρόνια αργότερα, στα 1960, ο μητροπολίτης Τρίκκης και Σταγών Διονύσιος επαναλαμβάνει τα υπό του Παπασωτηρίου λεγόμενα: «Στην κορυφή δε του θεόρατου τούτου βράχου υψώνεται σιδηρούς σταυρός. Είναι, λέγουν, ο σταυρός που έστησε σαν τρόπαιο ο Στέφανος Ντουσιάν (sic).»¹²

Δεκατρία έτη μετά, στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του ο Κοτοπούλης προσθέτει κι άλλες πληροφορίες: «Το κάθετο σκέλος του Σταυρού έχει ύψος δύο μέτρα και ογδόντα δύο εκατοστά, εξ ων τα ενενήντα επτά εκατοστά εμπήγνυνται εντός του βράχου για στέρεα στήριξή του. Το οριζόντιο φτάνει τα ογδόντα έξι εκατοστά και το πλάτος των σκελών του σταυρού είναι πέντε με έξι εκατοστά, με πάχος δύο έως τρία χιλιοστά του μέτρου. Στο μέσο του σταυρού, δηλαδή εντός των τεσσάρων γωνιών είναι χαραγμένο με εγκοπή έτερο είδος σταυρού, που στα πλάγιά του είναι χαραγμένα με κεφαλαία γράμματα του αλφαβήτου προς τα αριστερά μεν τα γράμματα ΝΚΑ, προς τα δεξιά δε τα ΗΛΚ.

Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 35.

Επί του καθέτου σκέλους και πάνω από εγχάρακτο μικρό σταυρό βρίσκονται χαραγμένα τα σημεία τα εν τω σχεδίω του σταυρού εικονιζόμενα. Από το κάτω μέρος του χαραγμένου μικρού σταυρού, ο οποίος σημειωθήτω καταλαμβάνει χώρο 5½ εκατοστών του μέτρου σε πλάτος και ύψος, υπάρχουν μάλλον συμβατικά σημεία με εγχαράξεις, τις οποίες έκαμαν με βαρύ τέμνον όργανον σε ιδιότροπη παράσταση και διάταξη αποτυπώματα ομοιάζοντα προς σταυρούς και γράμματα, και νομίζω είναι δηλωτικά γεγονότων. Ιδέ ειδική σελίδα ένθα απεικονίζεται ο Σταυρός μετά γραμμάτων και λοιπών σημείων.

Στο κάτω Αϊ–Πνέμα, στο οροπέδιο, όπου υπάρχει ο γεγλυμμένος ναός των Ταξιαρχών και στην κορυφή που είναι ενσφηνωμένος ο σταυρός η απόσταση έχει ως εξής: Ύψος από το οροπέδιο μέχρι του σημείου όπου αρχίζουν οι λαξευτές»¹³

Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 35.

«βαθμίδες (σκαλοπάτια): 6½ μέτρα. Διά να φθάσει τις μέχρις εκεί, πρέπει να ανέβει επί παρακειμένου δέντρου από πρίνο (πουρνάρι) και διασκελίζοντας μεταπηδά στην πρώτη σκαλωσιά. Ίσως τότε που υπήρχε το μοναστήρι να εστήνετο σκάλα φορητή. Από εκεί και άνω τα σκαλοπάτια ανέρχονται στα είκοσι επτά, η δε απόσταση μιας σκαλωσιάς προς την άλλη φτάνει σχεδόν τα εβδομήντα εκατοστά του μέτρου. Μετά το φτάσιμο στην τελευταία βαθμίδα μέχρι του σημείου όπου υψούται ο σταυρός μεσολαβεί 16 μέτρων απόσταση.

Ο Στύλος, δηλαδή το Αϊ–Πνέμα, αποτελεί ένα ενιαίο και πελώριο βραχόβουνο, τιτανοθεριό, που σε ύψος σχεδόν εκατόν πενήντα μέτρων και προς το νότιο μέρος του όγκου του σχηματίζεται ένα οροπέδιο, μια κοιλάδα από 3–4 το πολύ στρέμματα κι ανάμεσα από τις δύο κορυφές του, το ύψος των όποιων φτάνει, της μεν νότιας τα 250 μέτρα, της δε βορεινής τα 400 μέτρα.

Στη νότια πλευρά της υψηλότερης κορυφής και στα ριζά της βρίσκονται λαξευμένα εντός του βράχου, προς ανατολάς μεν ο ναΐσκος και οι ομβροδέκτες (στέρνες, δεξαμενές), προς δυσμάς δε κάποιο καταφύγιο. Το εμβαδόν του καταφυγίου είναι ύψους μεν ενός μέτρου και δέκα εκατοστών, πλάτους δε ογδόντα εκατοστών και το εσωτερικό λαξευμένο βάθος σαράντα επτά εκατοστών του μέτρου. Άνωθεν αυτού και σε ύψος ενός μέτρου έχουν λαξευτεί δυο αυλακώσεις, η μεν μήκους ενός μέτρου και τριάντα εκατοστών αποκλίνουσα πλαγίως προς τα δυτικά, η δε ογδόντα εκατοστών και αποκλίνουσα πλαγίως προς τ’ ανατολικά, διά να συγκεντρώνουν τα κατερχόμενα όμβρια νερά, ώστε να μην γλύφουν στο μέρος της εισόδου του»¹⁴

«καταφυγίου. Επίσης ολίγον αριστερά και πάνω από τα αναφερόμενα είναι χαραγμένες κάθετες γραμμές ως εξής:

(…) Για πρώτη φορά έμαθα την ημέρα αυτή ότι εκεί που στηρίζεται ο σιδερένιος σταυρός αναθάλλει μικρό δέντρο δάφνης όχι τόσο αναπτυγμένο και του οποίου η ηλικία θα πρέπει να υπολογίζεται στα 456 χρόνια, όταν πάρουμε σαν χρονολογία το 1500 και όχι προγενέστερη του 995 που ανυψώθηκαν οι δυο σταυροί, διότι το μοναστήρι αυτό από λίαν ενωρίς έμεινε ακατοίκητο και είχε διαλυθεί λόγω τού τραχέος της διαμονής.»¹⁵

Στα 2010¹⁶ η αγιοστεφανίτισσα μοναχή Θεοτέκνη ξεκαθαρίζει την κατάσταση για το τι ήταν γραμμένο στον ένα σταυρό, αλλά όχι για το πότε πρωτοστήθηκαν. Τα ίδια επαναλαμβάνει και στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου της: «Στις δύο κορυφές του πελώριου αυτού βράχου υπήρχαν μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα δύο σιδερένιοι σταυροί, καθώς μας πληροφορεί και ο Φώτης Κοτοπούλης.¹⁷ Ο πολύ υψηλός οξειδώθηκε και κατέπεσε από κεραυνό γύρω στα 1945. Στην εορτή του Αγίου Πνεύματος τον κατέβαζαν οι Καστρακινοί, του κρεμούσαν ένα μαντίλι, και τον ξανατοποθετούσαν στην θέση του. Σήμερα έχουν στήσει έναν άλλο σιδερένιο σταυρό σε χαμηλότερη κορυφή του Στύλου, στο σημείο το λεγόμενο Άγιο Πνεύμα.

Ο δεύτερος σιδερένιος σταυρός ανασύρθηκε άνευ άδειας με ελικόπτερο από σύγχρονους Γερμανούς αναρριχητές (Heinz Lothar Stutte και Dietrich Hasse),¹⁸ οι οποίοι τον έδωσαν τελικώς στην μονή Βαρλαάμ. Σήμερα φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιό της. Επειδή τα σημειωμένα»¹⁹

«γράμματα στον σταυρό είναι σε βυζαντινό συμπίλημα, τα θεωρούσαν για σλαβικά. Έτσι είχαν αποδώσει τον σιδερένιο αυτό σταυρό στον Σέρβο κατακτητή Στέφανο Δουσάν, ο οποίος εθεωρείτο ότι τον είχε στήσει στον βράχο. Ο σταυρός έχει χαραγμένα σε συμπίλημα τα εξής: “† Γερα/σί/μο(υ) / (μον)αχ(οῦ) / † Ἰω(άν)/ν(ου) (μον)αχ(οῦ) / † Μιχ(αὴλ) / ὁ μα/ΐστω/ρ”. Η ανάγνωση οφείλεται στον λόγιο μοναχό Συμεών Διονυσιάτη, ο οποίος επισκέφθηκε τα Μετέωρα το έτος 2006 και είχε την καλοσύνη να μας πληροφορήσει εγγράφως για την εν λόγω λίαν δυσανάγνωστη επιγραφή. Άρα ήταν αφιέρωμα των δύο αυτών, μετεωριτών πιθανώς μοναχών, ονόματι Γερασίμου και Ιωάννη. Αναγράφεται δε και το όνομα του κατασκευαστή–μαΐστορα Μιχαήλ.»²¹

Βέβαια, σε επικοινωνία που είχα με τον ηγούμενο και τους μοναχούς της μονής Βαρλαάμ μού ανέφεραν, ιδίως ο σεβάσμιος Αρχιμανδρίτης Ισίδωρος, που βίωσε τα γεγονότα, πως τον σταυρό που φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο της βαρλααμίτικης μονής δεν τον κατέβασαν Γερμανοί αναρριχητές, αλλά κατέβηκε στα 1980 με τη συνδρομή ελικοπτέρου από το συνεργείο και για τις ανάγκες της ταινίας Τζέιμς Μποντ, πράκτωρ 007: Για τα μάτια σου μόνο. Ο σταυρός παραδόθηκε τελικά στη μονή Βαρλαάμ και παρελήφθη από τον γέροντα Ισίδωρο.

Ο Καλαμπακιώτης Διογένης Μαυροειδής μπροστά ακριβώς από το ελικόπτερο. Σε πρώτο πλάνο ο Ρότζερ Μουρ και στη μέση ο Γουόλτερ Γκοτέλ ως στρατηγός Ανατόλι Γκόγκολ, επικεφαλής της Κα Γκε Μπε. Σκηνή από την ταινία.

Μάλιστα σε καρτελάκι που είναι τοποθετημένο πίσω από τον σταυρό στην αρχή του βαρλααμίτικου μουσείου αναγράφεται πως ο σιδερένιος σταυρός είναι των τελών τού 14^ου ή των αρχών τού 15^ου αιώνα.

Βιβλιογραφία

1. Βογιατζίδης 1925 (Χρονικόν): Ιωάννης Βογιατζίδης, «Το Χρονικόν των Μετεώρων, Ιστορική ανάλυσις και ερμηνεία», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (ΕΕΒΣ), 2 (1925) 149–182.
2. Διονύσιος 1976 (Μετέωρα): Διονύσιος (Χαραλάμπους) Τρίκκης και Σταγών, Τα Μετέωρα, Αθήνα ⁴1976, σελ. 155.²²
3. Θεοτέκνη Α ²2017 (ασκητήρια): Θεοτέκνη [Μητσικώστα] μοναχή, Το Πέτρινο Δάσος των Μετεώρων, τ. αʹ, Ιερά ασκητήρια, Άγια Μετέωρα ²2017, ISBN 978–960–86366–5–1, σελ. 431.²³
4. Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα): Φώτης Κοτοπούλης, Μετέωρα (–Καστράκι – Αιγίνιον), εκδ. Δίφρος, Αθήνα ²1973, σελ. 275.²⁴
5. Ραμμίδης 1882 (Μετέωρα): Πολύκαρπος Ραμμίδης (ιερομόναχος), Τα Μετέωρα, ἐν Ἀθήναις 1882, σελ. 55.
6. Σοφιανός 1990 (Αθανάσιος): Δημήτριος Σοφιανός, Ο Όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης: βίος, ακολουθία, συναξάρια, προλεγόμενα, μετάφραση του Βίου, κριτική έκδοση κειμένων, εκδ. Ι.Μ.Μ. Μετεώρου (Μεταμορφώσεως), Μετέωρα 1990, σελ. 247.
7. Σοφιανός 1994 (Ιωαννάκης): Δημήτριος Σοφιανός, «Ἡ ἀνέκδοτη διαθήκη τοῦ Μανουὴλ Ἰωαννάκη (μέσα ιδʹ αἰῶνα) καὶ ἄλλα κείμενα σχετικὰ μὲ τὴ μονὴ τῆς Θεοτόκου στὸν Στύλο τῶν Σταγῶν», Βυζαντινά Σύμμεικτα, 9β (1994) 279–294.
8. Σοφιανός 2007 (προστάγματα): Δημήτριος Σοφιανός, «Δύο προστάγματα ευεργετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου, βασιλέως Θεσσαλίας, προς τον ιερομόναχο Νείλο, πρώτο της Σκήτεως των Σταγών, περί του σπηλαίου του Κυρίλλου στη Μήκανη και περί του μονυδρίου της Θεοτόκου της Δούπιανης στο Καστράκι, 1372, Διπλωματική έκδοση», Τρικαλινά, 27 (2007) 7–34.
9. Rigo 1999 (Χρονικό): Antonio Rigo, La “Cronaca delle Meteore” (Το Χρονικό των Μετεώρων). La storia dei monasteri della Tessaglia tra XIII e XVI secolo. [Orientalia Veneziana, 8.] Firenze, Olschki 1999, σελ. 232.
10. Rigo 2020 (Χρονικό 77): Antonio Rigo, «Το Χρονικό των Μετεώρων. Η Ιστορία των μονών της Θεσσαλίας μεταξύ 13^ου και 16^ου αιώνα», 3^ο μέρος, μτφρ. Τζίνο Πολέζε, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 77 (2020) 207–230.
11. Stutte–Hasse 1983 (Meteora): Heinz Lothar Stutte, Dietrich Hasse, Metéora, Griechenland: Erlebnis e. Landschaft, εκδ. [Selbstverl.], Wolfratshausen, Obb., ISBN 9783922066019, 1983, σελ. 102.
12. Subotić 2007 (ασκηταριά): Суботић Гојко (Subotić Gojko), «Τα πρώτα ασκηταριά των Μετεώρων», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 82.τ. βʹ (2007) 187–202.

Υποσημειώσεις

¹ «ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ Στύλου», όπως διαβάζουμε για παράδειγμα στη διαθήκη ενός Μανουήλ Ιωαννάκη που σώζεται στον κώδικα 8 της Αγίας Τριάδος Μετεώρων, φφ. 17v. Σοφιανός 1994 (Ιωαννάκης), 286.

² Στη θέση 39.717855, 21.623020 βρίσκεται μία από τις κορυφές του βράχου.

³ «Ο Στύλος ταυτίζεται με τον σημερινό βράχο του Αγίου Πνεύματος, στα ανατολικά του σημερινού χωριού Καστράκι.» Rigo 2020 (Χρονικό 77), 214, Rigo 1999 (Χρονικό), 62. «Ο Στύλος των Σταγών ταυτίζεται προς το βράχο του Αγίου Πνεύματος απέναντι από το Καστράκι.» Σοφιανός 1994 (Ιωαννάκης), 281, Βογιατζίδης 1925 (Χρονικόν), 157–159, 170, 175–178, Σοφιανός 1990 (Αθανάσιος), 47. Ο Subotić (2007 (ασκηταριά), 192–194) θεωρεί ως Στύλο Σταγών τον βράχο της Αϊάς πάνω από την πόλη της Καλαμπάκας / το άστυ των Σταγών.

⁴ Αναφέρουμε ενδεικτικά του Αγίου Πνεύματος, του Αγίου Γεωργίου του Μαντιλά, τις λεγόμενες Φυλακές των Μοναχών, το Παλαιομονάστηρο κ.ά.

⁵ Ραμμίδης 1882 (Μετέωρα), 39.

⁶ Ραμμίδης 1882 (Μετέωρα), 40.

⁷ Ραμμίδης 1882 (Μετέωρα), 40, Θεοτέκνη Α ²2017 (ασκητήρια), 120.

⁸ Όπως, για παράδειγμα, διαβάζουμε σε «Πρόσταγμα εὐεργετικὸ τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγου ὑπὲρ τοῦ Πρώτου τῆς Σκήτης τῶν Σταγῶν ἱερομονάχου Νείλου», έγγραφο του Νοεμβρίου 1372: «Στον νώτο των δύο εγγράφων, επί του υφάσματος, αναγράφονται τα εξής: “Ἄγνωστον τὸ ὄνομα τοῦ αὐτοκράτορος. Περὶ Τούπιανης.” Ο Νίκος Βέης (1908/1909) αναγνωρίζει στο σημείωμα αυτό το χέρι του γνωστού ιερομονάχου και ηγουμένου της μονής του Μεγάλου Μετεώρου Πολυκάρπου Ραμμίδη.» Σοφιανός 2007 (προστάγματα), 8.

⁹ Κοτοπούλης 1934 (Μετέωρα), 13.

¹⁰ Κοτοπούλης 1934 (Μετέωρα), 14.

¹¹ Παπασωτηρίου 1934 (Μετέωρα), 116.

¹² Διονύσιος ¹1960 (Μετέωρα), 140.

¹³ Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 34.

¹⁴ Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 35.

¹⁵ Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 36.

¹⁶ Θεοτέκνη Α ¹2010 (ασκητήρια), 120, 122.

¹⁷ Κοτοπούλης 1973 (Μετέωρα), 34–35.

¹⁸ Stutte–Hasse 1983 (Meteora), 77. Δεν μπόρεσα να έχω στην κατοχή μου το βιβλίο, για να δω τι γράφουν οι δύο αναρριχητές.

¹⁹ Θεοτέκνη Α ²2017 (ασκητήρια), 120.

²¹ Θεοτέκνη Α ²2017 (ασκητήρια), 122.

²² Διονύσιος ¹1960 (Μετέωρα): Διονύσιος (Χαραλάμπους) Τρίκκης και Σταγών, Τα Μετέωρα, Αθήνα ¹1960, σελ. 154.

²³ Θεοτέκνη Α ¹2010 (ασκητήρια): Θεοτέκνη Μητσικώστα μοναχή, Το Πέτρινο Δάσος των Μετεώρων, τ. αʹ, Ιερά ασκητήρια, Άγια Μετέωρα ¹2010, ISBN 978-960-86366-5-1, σελ. 431.

²⁴ Κοτοπούλης 1934 (Μετέωρα): Φώτης Κοτοπούλης, Μετέωρα (–Καστράκι – Αιγίνιον), Αθήνα ¹1934, σελ. 100.