Του ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
«Από την βαρβαρότητα στον πολιτισμό χρειάζεται ένας αιώνας. Από τον πολιτισμό στην βαρβαρότητα αρκεί μία μέρα». (Γουίλ Ντυράν)
Κάθε πολιτισμός εγείρει αμφισβητήσεις τόσο για το περιεχόμενό του όσο και για την πορεία του υποκειμένου του, του ανθρώπου. Στην αντίπερα όχθη υπάρχουν κάποιοι άκριτοι ενθουσιασμοί και ξέφρενοι πανηγυρισμοί για τον σύγχρονο πολιτισμό μας που θεωρείται ως ο «καλύτερος δυνατός». Προσπαθώντας κανείς να ισορροπήσει πάνω σε αυτές τις αντικρουόμενες θέσεις δύσκολα θα απέφευγε τις παρακάτω διαπιστώσεις.
Ο άνθρωπος προχωρά αλλά δεν συμφωνούν όλοι πως προοδεύει. Η έννοια της προόδου ήταν άγνωστη στους αρχαίους Έλληνες γιατί πίστευαν πως ο άνθρωπος εξέπεσε από το «χρυσούν» γένος στο «σιδηρούν». Σύμφωνα με τον Ησίοδο στο έργο του «Έργα και Ημέραι» τα γένη των ανθρώπων είναι πέντε: Το χρυσό, το αργυρό, το χάλκινο, το ηρωικό και το γένος του σιδήρου.
Επειδή, όμως, οι απολυτότητες και οι μανιχαϊσμοί δεν βοηθούν στην ανεύρεση της αλήθειας, ας καταγράψουμε τα φαινόμενα που μάς κατατάσσουν στην πορεία 1 ή 2 της φωτογραφίας.
Τα φαινόμενα
Οι αναίτιες βιαιότητες, οι πόλεμοι, η επερχόμενη πείνα – επισιτιστική κρίση και η οικολογική καταστροφή είναι τα πρώτα σημάδια ενός sui generis πρωτογονισμού του πολιτισμού μας και της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Από την άλλη πλευρά, οι τεχνολογικές και επιστημονικές ανακαλύψεις διευκολύνουν την υλική μας διαβίωση αλλά και την οργάνωση των κοινωνιών πάνω στη βάση νέων ανθρώπινων αξιών και ιδανικών που αποτελούσαν αίτημα αιώνων.
«Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει»
Θα επιβεβαιωθεί ο Σοφοκλής που θεωρούσε τον άνθρωπο ικανό για το καλύτερο και το χειρότερο; Είναι πράγματι ο άνθρωπος το απόλυτο δημιούργημα ή το ίδιο αυτό δημιούργημα εμφανίζει αυτοκτονικές τάσεις;
Η ανθρώπινη πορεία – όπως κι αυτή του πολιτισμού – δεν είναι προδιαγεγραμμένη από καμία εξωγενή δύναμη ούτε προϊόν των υπερσύγχρονων Η/Υ. ο νόμος της απροσδιοριστίας – αβεβαιότητας του Χάϊζενμπεργκ και η θεωρία του Χάους μάς υπενθυμίζουν περίτρανα τις ευθύνες αλλά και τις τεράστιες δυνατότητες του ανθρώπου.
Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε συμβαδίζει με την πιθανότητα του πρωτόγονου υπάνθρωπου.
Όταν η πέτρα του τροφοσυλλέκτη ως φονικό εργαλείο γίνεται οβίδα από τις πολεμικές βιομηχανίες, αυτό συνιστά ένα τεχνολογικό επίτευγμα αλλά ταυτόχρονα σηματοδοτεί και την ηθική έκπτωση και αποβιταμίνωση του πολιτισμού μας.
Όταν ένας πολιτισμός αξιολογείται θετικά από το πλήθος των καταναλωτικών αγαθών και παραβλέπεται η ασιτία του τρίτου κόσμου, όταν προβάλλεται ως αξία η επιτυχία και όχι η ευτυχία, όταν αναδεικνύεται ως απόλυτος στόχος η κοινωνική ανάδειξη ενώ υποτιμάται ο όγκος των ψυχοφαρμάκων, τότε ο πολιτισμός μας είναι ατροφικός.
Ο επιταχυντής του Cern μπορεί να είναι το κορυφαίο τεχνολογικό και επιστημονικό επίτευγμα, αλλά δεν μπορούμε να εθελοτυφλούμε ως ανθρωπότητα στην πείνα και στους παιδικούς θανάτους των χωρών της Αφρικής. Σίγουρα θα πουν κάποιοι πως η τεχνοεπιστημονική πρόοδος θα λύσει τα βιοτικά προβλήματα αυτών των χωρών. Σωστό είναι αυτό ως ευχή, αρκεί αυτή η πρόοδος να μην γίνει εργαλείο εξουσίας των δυνατών του πλούτου.
Η πολιτική και ο Homo idiot
Για πολλούς η αριστοτελική ευδαιμονία δεν αντλείται μόνον από την προσωπική ευδοκίμηση, αλλά κι από την καλλιέργεια των κοινωνικών αρετών. Η σύγχρονη μοναξιά και η επιλογή της ιδιώτευσης ως πολιτικής στάσης δεν υπονομεύουν μόνον τα βάθρα της δημοκρατίας αλλά ροκανίζουν και τις προϋποθέσεις της ατομικής μας ευδαιμονίας. Κι αυτό γιατί εδώ και εκατομμύρια χρόνια (καλώς ή κακώς) το πιο γλυκό κομμάτι της ύπαρξής μας είναι το «κοινωνικό».
Όταν, όμως, ο Homo idiot κυριαρχεί ως κοινωνική αξία έναντι του Homo Politicus, τότε πρέπει να αναζητήσουμε τόσο τις ευθύνες της πολιτικής όσο και των ατομικών οραμάτων – επιλογών. Η αποκόλληση του υποκειμένου από την πολιτική λειαίνει το έδαφος για την αναρρίχηση στην εξουσία των μετρίων και των λαϊκιστών. Μπορεί κάποιοι να οικτίρουν την πολιτική και τους τρόφιμούς της, αυτό όμως δεν σημαίνει πως η πολιτική δεν επηρεάζει και τη ζωή των αδιάφορων.
Πολλοί στα αρνητικά του πολιτισμού και της εποχής μας συμπεριλαμβάνουν και την απουσία πολιτικών ηγετών με παγκόσμιο όραμα. Μεγάλος ηγέτης είναι αυτός που πράττει αυτό που υπηρετεί την παγκόσμια ειρήνη και ευδαιμονία και όχι τα στενά εθνικά συμφέροντα. Οι αλληλεπιδράσεις λόγω της παγκοσμιοποίησης καθιστούν αναγκαία την επαναξιολόγηση όλων εκείνων που βαπτίζονται «Ηγέτες». Το εθνικό έγινε παγκόσμιο και το οικουμενικό τοπικό. Αυτή η νέα πραγματικότητα επιτάσσει τον επανασχεδιασμό πολιτικών και συμπεριφορών. Ό,τι δηλαδή δεν διακονεί το όλον (παγκόσμιο) στο τέλος θα βλάψει και το εθνικό – τοπικό.
Στην ταύτιση του υγιούς πατριωτισμού με τον αρρωστημένο εθνικισμό θα πρέπει να αντιτάξουμε τον οικουμενισμό που σέβεται το δικαίωμα να έχει και να αγαπά κάποιος την πατρίδα του, χωρίς αυτό να επωάζει το μίσος και την απόρριψη των άλλων πατρίδων. Η ανθρωπότητα πληγώθηκε από τους «υπερπατριώτες» αλλά και από αυτούς που δεν ένιωσαν αυτόν τον ιερό δεσμό με μία πατρίδα.
Ο νόμος της εναντιοδρομίας
Οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες αποτελούν κατάκτηση στο βαθμό που οι μειονότητες (εθνικές, θρησκευτικές…) χτίζουν γέφυρες επικοινωνίας και θεσμούς ανεκτικότητας και όχι τείχη της μισαλλοδοξίας και της ναρκισσιστικής τους μοναδικότητας.
Ο πνευματικός γιγαντισμός μπορεί να μην συμβιβάζεται με φαινόμενα ηθικού νανισμού, ωστόσο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την θεσμική κατοχύρωση των δικαιωμάτων της ατομικής ελευθερίας και του αυτοπροσδιορισμού με απόλυτο σεβασμό στην ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπου.
Η εποχή μας τείνει να αντικαταστήσει την εμπειρία και τα ατομικά βιώματα με τις περιγραφές και τις selfies. Ωστόσο η εμπειρία και τα βιώματα δεν διδάσκονται, όπως και η σοφία. Οι selfies το μόνο που αποτυπώνουν είναι η αγωνία μας να δούμε σε αυτές το επιθυμητό εγώ μας. Ο ναρκισσισμός επιστρέφει και τρέφει την ματαιοδοξία της μοναδικότητάς μας. Το ιδεατό είδωλό μας καταβυθίζεται στην αγωνία να αρέσουμε σε αυτούς που επιμένουν να μάς βλέπουν με κριτήρια που διαψεύδουν την αρρωστημένη αυτοαναφορικότητά μας.
Στους μεμψίμοιρους και στους αρνητές του πολιτισμού μας λόγω των έντονων αντιθέσεων θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει πως αυτές τροχοδρομούν την εξέλιξη. Ο νόμος της εναντιοδρομίας είναι καθολικός και συμπαντικός. Εξέλιξη χωρίς αντιθέσεις δεν υπάρχει στον βαθμό, όμως, που αυτές συγκλίνουν σε μία νέα ενότητα – σύνθεση που με την σειρά της γεννά τη νέα αντίθεση. Είναι η διαλεκτική του Ζήνωνα, του Ηράκλειτου και του Έγελου.
Επιμύθιον
Βέβαια κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει πως ο πολιτισμός ακολουθεί μία ακύμαντη πορεία. Οι ασυνέχειες και κάποιες παλινδρομήσεις είναι ιστορικά φαινόμενα και δεν πρέπει να εξάγονται βιαστικά συμπεράσματα για την ποιότητα και το μέλλον του πολιτισμού μας. Κάποια φαινόμενα που εμπεριέχουν στοιχεία ηθικής παρακμής δεν μπορούν να αναχθούν σε γενικό κανόνα αξιολόγησης του πολιτισμού μας. Οι γενικεύσεις και οι απλουστεύσεις θολώνουν τη γενική εικόνα και εστιάζουν στο ειδικό το οποίο και μεγεθύνουν αυθαίρετα.
Οι κραυγές των ηθικολόγων και οι εσχατολογικές θεωρίες είναι τόσο ατελέσφορες για τη θετική πορεία του πολιτισμού μας όσο και οι διθύραμβοι καθώς και οι θριαμβευτικοί παιάνες για τα τεχνοεπιστημονικά κατορθώματα του σύγχρονου ανθρώπου.
Μπορούμε, λοιπόν, ως είδος να επιλέξουμε την επιστροφή στο παρελθόν μας ή να χαράξουμε ένα διαφορετικό μέλλον. Οψόμεθα…
«Ο πολιτισμός χωρίς περιπέτεια είναι σε πλήρη παρακμή»
(Alfred North Whitehead)
