Η Εθνική Ευεργεσία: Ένας άλλος πατριωτισμός

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

«Δεν γεννιόμαστε και δεν ζούμε μόνο για τον ευατό μας. Η πατρίδα μας και οι φίλοι μας έχουν ένα μερίδιο από εμάς»
(Κικέρων)

Η πανδημία πέραν των άλλων αρνητικών που επέφερε (θάνατοι, οικονομική κρίση, φόβο…) συνοδεύτηκε κι από φαινόμενα που αναδεικνύουν τα αποθέματα ανθρώπινης αλληλεγγύης που υπάρχουν σε πολλούς συνανθρώπους μας. Παράλληλα με τις συμπεριφορές ανθρώπινης αλληλεγγύης εκδηλώθηκαν κι άλλες με τη μορφή δωρεών προς το Εθνικό σύστημα υγείας και σε άλλους τομείς – σχετικούς με τη δημόσια υγεία – του κράτους.

Αναπόφευκτα οι συνειρμοί παραπέμπουν στο θεσμό των εθνικών ευεργεσιών και στο πάνθεον των εθνικών ευεργετών. Οι εθνικές ευεργεσίες και τα υποκείμενα αυτών προβάλλουν εμφαντικά την ποιότητα μιας κοινωνίας, τη διαλεκτική σχέση πολίτη – κράτους, και την “ευποιΐα” ως πατριωτικό χρέος.

Πολίτης – Κράτος
Οι κοινωνίες και το κράτος δεν αποτελούν ένα απλό άθροισμα ανθρώπων, κανόνων και θεσμών, αλλά οντότητες που διαποτίζονται από τη βούληση των επί μέρους στοιχείων (ατόμων) να εμπλουτίσουν τις σχέσεις τους με στοιχεία ανιδιοτέλειας και αλληλεγγύης. Οι κοινωνίες και τα κράτη συνιστούν μορφές πολιτικής συμβίωσης με στόχο την “ευημερία” των ανθρώπων. Ωστόσο η κοσμοποιός αρχή της πολιτικής συμβίωσης δεν είναι δεδομένη, αλλά συνέπεια της διαρκούς προσπάθειας των ατόμων – μελών της κοινωνίας – κράτους με σκοπό να αποτελέσει η κοινωνική συμβίωση “κόσμο” (στολίδι) και να αποκλείσει τον κίνδυνο της αταξίας, του χάους, που αναιρεί τις δυνατότητες της ζωής.

Όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν και συνεπάγονται μια σχέση προσφοράς και αντιπροσφοράς ανάμεσα στον πολίτη και το κράτος. Κι αυτό γιατί ένα κράτος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ενεργό υποστήριξη του πολίτη, όπως και ο πολίτης δεν μπορεί να νοηθεί αποκομμένος από το κοινωνικό σώμα και το μέλλον του κράτους. Η ύπαρξη, λοιπόν, μιας κοινωνίας ή ενός κράτους προϋποθέτει τη συμμετρική ανάπτυξη της ατομικής ευτυχίας και του κοινωνικού – κρατικού συμφέροντος.

Αυτή η αρμονία εδράζεται τόσο στην αμοιβαιότητα των λειτουργιών του κράτους και των υποχρεώσεων του πολίτη όσο και στη συνειδητή – εθελούσια προσφορά και “ευεργεσία” των πολιτών προς το κράτος. Στο βαθμό, όμως, που αυτή η διαλεκτική σχέση υποχωρεί τότε κυριαρχούν οι υπερβολές των δύο άκρων που σχετίζονται με τον αντικοινωνικό ατομικισμό και τον κρατικό αυταρχισμό. Σε αυτή την περίπτωση οι κίνδυνοι είναι πολλοί.

Σχετικά με αυτό ο Φερνάντο Σαβατέρ τονίζει: “Όταν υπερισχύει το άτομο υπερβολικά, η αρμονία το άτομο υπερβολικά, η αρμονία του κοινωνικού συνόλου μπορεί να σπάσει, κανένας δεν νοιάζεται να υποστηρίξει ό,τι ανήκει από κοινού σε όλους… κάθε άνθρωπος νοιώθει μόνος, κυνηγημένος από την αγριότητα και την απληστία των άλλων, χωρίς κάποια κοινοτική υπηρεσία όπου να εκθέσει τα παράπονά του και να βρει προστασία.

Όταν, όμως, διογκώνεται το Κράτος υπερβολικά, τα άτομα χάνουν την πρωτοβουλία και την ικανότητά τους να αισθάνονται υπεύθυνα για την ίδια τους τη ζωή, δε γίνεται ανεκτή καμιά διαφορετικότητα στον τρόπο σκέψης ή πράξης, καθένας νιώθει ένα απλό μόριο που δεν έχει σημασία παρά μόνο μέσα στο Κοινό Μεγάλο όλον… Βεβαίως, είτε προς το ένα είτε προς το άλλο άκρο, οι υπερβολές αυτές μπορούν να αποβούν πολύ δυσάρεστες μερικές φορές… Το κράτος είναι για το άτομο κι όχι τα άτομα για το κράτος” (“Μιλώντας στο γιο μου για την πολιτική και τη δημοκρατία”).

Οι Εθνικοί Ευεργέτες
“Ευεργέτας τίμα” (Περίανδρος)
Όπως προαναφέρθηκε η ισορροπία των δύο άκρων του δίπολου “Κράτος – Άτομο” μπορεί να επιτευχθεί με την εκδήλωση συμπεριφορών “ευεργεσίας”. Μιας ευεργεσίας που δεν έχει αντικείμενο – δέκτη το συνάνθρωπο, αλλά το ίδιο το κράτος. Το περιεχόμενο αυτό της ευεργεσίας εύκολα μας οδηγεί στους εθνικούς ευεργέτες που ολοένα και περισσότερο σπανίζουν στην εποχή μας. Εμβληματικές μορφές όπως οι Ζωσιμάδες, ο Σίνας, ο Γ. Αβέρωφ, ο Α. Συγγρός, ο Αρσάκης, ο Ε. Και Κ. Ζάππας αποτελούν φωτεινά παραδείγματα Ελλήνων ευεργετών που συνέφεραν τα μέγιστα στην προαγωγή του κοινού συμφέροντος – καλού.

Για όλους τους παραπάνω το κράτος δεν ταυτιζόταν με μια εξουσία απόκοσμη και απλησίαστη ή ως μια οντότητα έξω και πάνω από τα άτομα. Θεωρούσαν αυτονόητη κάθε προσφορά – ευεργεσία προς τος κράτος στο βαθμό που αυτή λειτουργεί θεραπευτικά για τα προβλήματά του. Τα οφέλη, λοιπόν, της “εθνικής ευεργεσίας” αισθητοποιούνται σε πολλά επίπεδα.

Η ευεργεσία ως κοινωνική αξία
Αρχικά η ευεργεσία προσφέρει μια σημαντική δυνατότητα στους πολίτες να διαμορφώσουν ή να τροποποιήσουν την κοινωνική πραγματικότητα. Με την ανιδιοτελή προσφορά ωφελούνται άμεσα οι συμπολίτες και οι θεσμοί ενός κράτους. Κι αυτό γιατί η ευεργεσία εμπεριέχει τα στοιχεία της αλληλοκατανόησης και της αλληλεγγύης που προάγουν την κοινωνική συνοχή και τη δύναμη (υλική – θεσμική) του κράτους.

Επίσης η ευεργεσία συμπληρώνει το κοινωνικό κράτος και επιλύει προβλήματα των ευπαθών κοινωνικά ομάδων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργούνται μεταξύ του πολίτη και του κράτους σχέσεις ειλικρίνειας, αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλοσεβασμού. Ο πολίτης αισθάνεται δημιουργός ευκαιριών για τους συμπολίτες και το κράτος θεμελιώνει τη δύναμή του όχι τόσο στην επιβολή αλλά στην αποδοχή της αναγκαιότητάς του ως ρυθμιστικού παράγοντα ή στην εξιδανικευμένη μορφή του “Το κράτος είναι η πραγματικότητα της ελευθερίας” (Hegel).

Επιπρόσθετα, η “ευεργεσία”, ως εθνική προσφορά, επιτρέπει τη γόνιμη συνύπαρξη του ατομικού και του συλλογικού, την ανάδυση και τη διεύρυνση ενός δικτύου κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, όπου τα συλλογικά οράματα και οι στοχοθετημένες δράσεις γίνονται πραγματικότητα μέσα από τον καθημερινό αγώνα. Η κοινωνία καθίσταται ανθρωποκεντρική και κυριαρχούν αισθήματα ομοθυμίας, σύμπνοιας και κοινωνικής αλληλεγγύης.

Ευεργεσία και πολτική συνείδηση
“Ευποιίας ης έτυχες, μνημόνευε”

(Την ευεργεσία που έλαβες, να τη μνημονεύεις, Κλεόβουλος ο Ρόδιος)

Όλα αυτά δεν συμβάλλουν μονο στην προσωπική ολοκλήρωση των “ευεργετών” αλλά και στην ισχυροποίηση των δομών του κράτους. Πολίτης, δηλαδή, και κράτος κινούνται σε ένα κλίμα “φιλότητας”, αφού εκλείπουν τα στοιχεία της δυσπιστίας και της αντιπαράθεσης. Ο πολίτης δεν βιώνει το κράτος ως φορέα εξουσίας αλλά και το κράτος από την πλευρά του αντιμετωπίζει τον πολίτη ως σύνοικο και συμμαχητή στον αγώνα για πρόοδο.

Όλα τα προηγούμενα τονίζουν και την αξιοσημείωτη συμβολή της “ευεργεσίας” στη διαλεκτική σχέση εξυπηρέτησης τόσο των προσωπικών όσο και των κοινωνικών συμφερόντων. Όσο περισσότερο ο πολίτης καθίσταται φορέας συνειδητών ευεργεσιών δεν “ευεργετεί” μόνο τους άλλους, τους συνανθρώπους ή το κράτος αλλά δημιουργεί και το πλαίσιο μέσα στο οποίο και ο ίδιος μπορεί να νιώσει δέκτης των θετικών της ευεργεσίας του. Κι αυτό γιατί η ευεργεσία ως εσωτερικό χρέος δρα με τους όρους της αμοιβαιότητας. Έτσι πολίτης και κράτος συνειδητοποιούν την οργανική σχέση που τους διέπει και διαμορφώνουν νέους όρους πολιτικής συμβίωσης και συμπεριφοράς.

Κυοφορείται, δηλαδή, μια νέα και ζωογόνα ηθική και πολιτική συνείδηση. Σε αυτό το πλαίσιο ο πολίτης αισθάνεται οργανικό μέλος του κράτους και όχι ένα απλό εξάρτημα ενός απρόσωπου και καταπιεστικού μηχανισμού.

“Ναρθεί ένας να μου ειπεί ότι θα πάγει ομπρός η πατρίδα, στρέγομαι να μου βγάλει και τα δυό μου τα μάτια. Ότι αν είμαι στραβός και η πατρίδα μου είναι καλά, με θρέφει× αν είναι η πατρίδα μου αχαμνά, δέκα μάτια νάχω, στραβός θανά είμαι” (Μακρυγιάννης).

Ευεργεσία και δημοκρατία
Αξίζει, όμως, να επισημανθεί και η συνδρομή της “ευεργεσίας” στην ενίσχυση της δημοκρατίας. Κι αυτό γιατί η δημοκρατία δεν συνιστά απλά ένα άνευρο πολτικό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας αλλά κι ένας τρόπος ζωής, μια κοσμοθεωρία. Η ευεργεσία τρέφει την υπερατομική συνείδηση και την ενεργητική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Παύει ο πολίτης να κινείται μόνο στο χώρο της “ιδιώτευσης” και δεν θέλγεται από τη βολική ουδετερότητα. Το άτομο λειτουργεί ως πολίτης με τη ριζική έννοια του όρου (πόλις = πολίτης), όπου το αίσθημα της συλλογικής ευθύνης και της κοινωνικής ευαισθησίας διαποτίζουν κάθε συμπεριφορά του. Πολίτης και κράτος βιώνουν μια σχέση πολιτικής συνοδοιπορίας, αφού στόχος κοινός είναι το συλλογικό καλό αλλά και η ατομική ολοκλήρωση. Στη δημοκρατία πραγματώνεται δημιουργικά η εναρμόνιση του “Όλου” (Κράτος) με το “Μέρος” (Άτομο – πολίτης).

“Αναιρουμένου του όλου, ουδ’ έσται πους ουδέ χείρες” (Αριστοτέλης)

Στον κατάλογο των θετικών υπηρεσιών της ευεργεσίας μπορεί να συμπεριληφθεί και η κοινωνική – πολιτική ωρίμανση του ατόμου. Γκρεμίζονται τα τείχη του ναρκισσισμού και ο “ευεργετών” προσεγγίζει με περισσότερη ανθρωπιά τα προβλήματα και τις ανάγκες του κράτους. Το άτομο αφυπνίζεται, ενεργοποιείται και πολιτικοποιείται. Υποχωρεί ο ατομικισμός μπροστά στην ανάδειξη του συλλογικού συμφέροντος ως πρώτιστης αξίας. Ο “ευεργετών” αποστρέφεται την παραίτηση, το φαταλισμό και την ευτυχία της “αδράνειας”. Έτσι Πολίτης και Κράτος στοχεύουν στον άνθρωπο που λογίζεται ως “αυταξία”.

Επιμύθιο
“Όταν θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν, τέτοιους βγάζει το έθνος μας θα λένε” (Κ. Καβάφης)

Επιλογικά, η “ευεργεσία” ως έκφραση υψηλού βαθμού πολιτικής συνείδησης και ηθικότητας αναδεικνύει τη συλλογικότητα ως κοινωνική αρετή που χαρίζει τη δυνατότητα στο άτομο – ατομικότητα να συγκροτεί σχέσεις πολιτικού βίου που δεν εξαντλούνται στα όρια της εφήμερης συμβίωσης. Κι αυτό γιατί η ευεργεσία δεν επωάζει μόνο το γνήσιο πατριωτισμό αλλά και την ανάγκη του ανθρώπου – πολίτη να λειτουργεί ως κοινωνός ανθρώπινων συναισθημάτων και πράξεων. Γιατί σε ένα κράτος το καλό του “κράτους” είναι και καλό του “ατόμου”.

Γι’ αυτό: “Η προκοπή σας και η μάθησί σας να μη γίνει σκεπάρνι μόνο δια το άτομό σας, αλλά να κοιτάζει το καλό της κοινότητας, και μέσα εις το καλό αυτό ευρίσκεται και το δικό σας” (Κολοκοτρώνης).

ΧΡΗΣΙΜΑ ΑΡΘΡΑ & ΒΙΒΛΙΑ
«Κοινωνικό και Ατομικό συμφέρον: Μία δύσκολη ισορροπία», Ηλίας Γιαννακόπουλος, “Ιδεόπολις” (Εκδόσεις Λιβάνη)